Pod tym znanym hasłem kryje się wyliczanka wyśpiewywana z użyciem planszy z barwnymi rysunkami. Obrazki są rozmieszczone na pięcioliniach, stąd określenie Kaszubskie Nuty, w pierwotnym brzmieniu Kaszëbsczé nótë.
Sztuka polega na odśpiewaniu trzech pięciolinii, ale po dojściu do końca każdej z nich należy zaśpiewać wstecz, w odwróconej kolejności. Odśpiewanie nut wymaga więc niemałych umiejętności językowych i trochę też wokalnych.
Kaszubskie nuty są powszechnie kojarzone z folklorem Pomorza Gdańskiego
Według tradycji Kaszubskie Nuty odegrały ważną rolę podczas starań o zachowanie lokalnej tożsamości i kultury. Pod koniec XIX wieku germanizacyjna presja była rzeczywiście bardzo poważna i przejawiała się między innymi usuwaniem języka polskiego ze szkół i życia publicznego.
Kaszubskie nuty prawdopodobnie stanowią przeróbkę zabawy Hobelbank znanej w południowych Niemczech, Austrii i północnej Szwajcarii. Zatem spowolnienie germanizacji z użyciem niemieckiej wyliczanki byłoby taką dziejową ironią, również przykładem odporności lokalnej kultury na odgórnie narzucane plany i ustalenia.
Kaszubskie Nuty tak dalece wrosły w folklor Pomorza, że ich pozakaszubskie pochodzenie jest przyjmowane ze sporą dawką zaskoczenia, ale rzeczywiście wiele śladów wskazuje na ich głębsze korzenie.
Na przykład w 1911 roku Izydor Gulgowski wspominał o Jakubie Langowskim, który zetknął się ze śpiewaną wyliczanką na żuławskim weselu, a jego brat Wilhem miał następnie przetłumaczyć jej słowa na język kaszubski.
Niepodważalnym faktem jest też XIX-wieczny napływ osadników niemieckich na ziemie pomorskie, przybysze dość łatwo asymilowali się z lokalną ludnością i kulturą. Przykładem takiej pokojowej i obustronnie korzystnej koegzystencji była osada Dohnasberg, której zachowanym do dzisiaj śladem jest leśny cmentarz na szczycie Góry Donas. Być może taką więc drogą wyliczanka dotarła na Pomorze Gdańskie, a ze względu na upodobanie ludności kaszubskiej do muzyki i śpiewu została szybko dostosowana do lokalnej specyfiki.
Zabawa była też znana na Polesiu, Słowacji i ziemiach czeskich.
Tekst Kaszubskich Nut
To je krótczé, to je dłudżé, to kaszëbskô stolëca,
to są basë, to są skrzëpczi, to òznôczô Kaszëba.
Òznôczô Kaszëba, basë, skrzëpczi,
krótczé, dłudżé, to kaszëbskô stolëca.
To je ridel, to je ticz, to są chòjnë, widłë gnojné.
Chòjnë, widłë gnojné, ridel, ticz,
òznôczô Kaszëba, basë, skrzëpczi,
krótczé, dłudżé, to kaszëbskô stolëca.
To je prosté, to je krzëwé, to je slédné kòło wòzné.
Slédné kòło wòzné, prosté, krzëwé,
chòjnë, widłë gnojné, ridel, ticz,
òznôczô Kaszëba, basë, skrzëpczi,
krótczé, dłudżé, to kaszëbskô stolëca.
To są hôczi, to są ptôczi, to są prësczé półtrojôczi.
Hôk, ptôk, półtrojôk,
slédné kòło wòzné, prosté, krzëwé,
chòjnë, widłë gnojné, ridel, ticz,
òznôczô Kaszëba, basë, skrzëpczi,
krótczé, dłudżé, to kaszëbskô stolëca.
To je klëka, to je wół, to je całé, a to pół.
Całé, pół, klëka, wół,
hôk, ptôk, półtrojôk,
slédné kòło wòzné, prosté, krzëwé,
chòjnë, widłë gnojné, ridel, ticz,
òznôczô Kaszëba, basë, skrzëpczi,
krótczé, dłudżé, to kaszëbskô stolëca.
To je môłé, a to wiôldżé, to są jinstrumenta wszelczé.
Tłumaczenie Kaszubskich Nut
To jest krótkie, to jest długie, to kaszubska stolica.
To są basy, to są skrzypce, to oznacza Kaszuba.
Oznacza Kaszuba, basy, skrzypce,
krótkie, długie, to kaszubska stolica.
To jest szpadel, to jest tyczka, to sosny, widły do gnoju.
Sosny, widły do gnoju, szpadel, tyczka,
oznacza Kaszuba, basy, skrzypce,
krótkie, długie, to kaszubska stolica.
To jest proste, to jest krzywe, to tylne koło wozu.
Tylne koło wozu, proste, krzywe,
sosny, widły do gnoju, szpadel, tyczka,
oznacza Kaszuba, basy, skrzypce,
krótkie, długie, to kaszubska stolica.
To są haczki, to są ptaki, to są pruskie półtrojaki.
Haczka, ptak, półtrojak,
tylne koło wozu, proste, krzywe,
sosny, widły do gnoju, szpadel, tyczka,
oznacza Kaszuba, basy, skrzypce,
krótkie, długie, to kaszubska stolica.
To jest jarzmo, to jest wół, to jest całe, a to pół.
Całe, pół, jarzmo, wół,
haczka, ptak, półtrojak,
tylne koło wozu, proste, krzywe,
sosny, widły do gnoju, szpadel, tyczka,
oznacza Kaszuba, basy, skrzypce,
krótkie, długie, to kaszubska stolica.
To jest małe, a to wielkie, to są instrumenty wszelkie.
Tematyka nut wrosła więc w wyobrażenie o kaszubskim folklorze, charakterystyczny motyw tego obrazkowego zapisu pojawia się na pamiątkowych pocztówkach, kubkach czy breloczkach.
Obok tabaki śpiewane obrazki są chyba najbardziej rozpoznawalnym wątkiem kaszubskiego regionu. A ich rola wcale nie jest definitywnie zamknięta i skończona. Roman Drzeżdżon, znany kaszubski pisarz, poeta i satyryk, skomponował śpiewaną wyliczankę opowiadającą o sposobach walki z koronawirusem.
Natomiast w miejskiej przestrzeni Wejherowa funkcjonuje Szlak Nut Kaszubskich, fantazyjnie przedstawione znaki zostały ustawione przy najciekawszych wejherowskich zabytkach i lokalizacjach. Na trasie 14 punktów ustawionych przy między innymi kościele św. Anny, rynku, Parku Miejskim, Filharmonii Kaszubskiej czy Kalwarii Wejherowskiej.
