Od wiosny 1940 roku trwały deportacje ludności polskiej na wschodnie tereny ZSRR, w tym samym czasie oprawcy z NKWD zamordowali ponad 20 tys. polskich oficerów.
O zbrodniach popełnionych przez stronę sowiecką można było otwarcie mówić dopiero po przemianach z końca lat 80-tych ubiegłego stulecia. Przez kolejne lata brakowało jednak w Gdańsku wyraźnego upamiętnienia ofiar sowieckich prześladowań.
Pomnik Ofiar Golgoty Wschodu przy Kwaterze Sybiraków
Z inicjatywą budowy pomnika wyszła pani Cecylia Riedl, temat został podjęty przez członków Koła Gdańsk-Śródmieście Związku Sybiraków Oddziału Wojewódzkiego w Gdańsku oraz Rodziny Katyńskiej.
W rozpisanym konkursie wybrano projekt Pawła Kruszyńskiego – absolwenta Wydziału Rzeźby Akademii Sztuk Pięknych w Gdańsku. Nad merytorycznym i artystycznym poziomem konkursu czuwał między innymi prof. Stanisław Radwański, który w późniejszych latach zaangażował się w budowę Bursztynowego Ołtarza Ojczyzny w kościele św. Brygidy, w tej śmiało pomyślanej realizacji wątków patriotycznych i martyrologicznych też nie brakuje.
Budowę Pomnika Ofiar Golgoty Wschodu wsparł finansowo biznesmen Ryszard Krauze, pomocy użyczyły też lokalne firmy – między innymi Centrostal S.A. oraz Port Service sp. z o.o.
Z myślą o budowie pomnika uczniowie gdańskich szkół rozprowadzali też cegiełki okolicznościowe.
Artysta stworzył wzruszające w formie i treści pomnikowe przedstawienie, w którym klęcząca matka tuli w ramionach czworo bezbronnych dzieci, piąte dziecko siedzi samotnie z dala od bezpiecznych matczynych ramion. Pomnik wzruszająco pokazuje cierpienie wywiezionej na Sybir matki oraz emocjonalny ból osieroconych dzieci.
Na cokole wykonanym z czarnego granitu znajduje się napis „Ofiarom Golgoty Wschodu – Sybiracy” oraz nazwy miejsc zsyłki, gdzie Polacy cierpieli i umierali.
Uroczystości przy Pomniku Ofiar Golgoty Wschodu
Pomnik powstał przy Kwaterze Sybiraków na gdańskim cmentarzu komunalnym nr 5, określanym potocznie jako Cmentarz Łostowicki.
Uroczyste odsłonięcie pomnika odbyło się w dniu 11 listopada 1998 roku, monument został wtedy poświęcony przez ks. abpa Tadeusza Gocłowskiego.
Przez kilkanaście lat patronat i opiekę nad pomnikiem sprawowała społeczność gdańskiego Gimnazjum nr 3, od 2018 roku w takie działania angażuje się VII Liceum Ogólnokształcące im. Józefa Wybickiego.
Przy pomniku odbywają się uroczystości upamiętniające ofiary sowieckiego terroru.
W dniu 17 września obchodzony jest Dzień Sybiraka, przy opisywanym monumencie kombatanci gdańscy i ich rodziny przypominają o początkach i skutkach sowieckiej okupacji. Data oczywiście nie jest przypadkowa, 17 września 1939 roku Związek Radziecki zaatakował wschodnie rubieże krwawiącej wskutek niemieckiej agresji II Rzeczypospolitej. Natomiast w dniu 13 kwietnia wspominana jest Zbrodnia Katyńska oraz początek szeroko zakrojonej deportacji ludności polskiej w głąb Związku Radzieckiego.
Kwatera Sybiraków składa się z obelisku, opisywanego w tym miejscu Pomnika Ofiar Golgoty Wschodu, Tablic Pamięci oraz grobów członków gdańskiego oddziału Związku Sybiraków.
W sierpniu 2018 roku w tej przestrzeni odsłonięto pomnik poświęcony ofiarom tzw. „operacji polskiej” przeprowadzonej przez NKWD w latach 1937-1938.
Całość od przeszło dwudziestu lat (od 2001 r.) stanowi Miejsce Pamięci Narodowej.
