InfoGdańsk

Ten drugi co do wielkości kościół gdański ustępuje skalą tylko świątyni Mariackiej, dorównuje jej natomiast bogactwem historii i nagromadzeniem cennych zabytków sakralnej sztuki.

Budowa franciszkańskiego klasztoru

Dzieje kościoła św. Trójcy splatają się z historią zakonu franciszkańskiego, którego reguła została przez papieża Honoriusza III zatwierdzona w 1223 roku. Franciszkanie pojawili się w Gdańsku stosunkowo późno, dopiero w 1419 roku papież Marcin V udzielił im przywileju na założenie klasztoru w nadmotławskim mieście. Wcześniej prawdopodobnie brakowało przychylności krzyżackiej administracji, jednak po grunwaldzkiej katastrofie zakonni rycerze szukali nowych płaszczyzn społecznego poparcia i funkcjonowania.

Rada Głównego Miasta Gdańska wydzieliła braciom niewielką działkę na obszarze Vorstadt (Stare Przedmieście), która przy wstawiennictwie Krzyżaków została później powiększona. Pierwszy klasztor z pewnością nie wyróżniał się architektonicznym rozmachem, zawarte w zakonnej regule wytyczne zalecały budowlaną skromność i rozwagę. Po 1431 roku rozpoczęła się rozbudowa klasztornych obiektów, prace dobiegły końca pół wieku później. Powstał klasztor z pięknymi krużgankami, trzema wielkimi salami na parterze i celami dla 55 zakonników na piętrze.

W 1481 roku rozpoczęła się rozbudowa kościoła, w dotychczasowej świątyni powstało prezbiterium, do którego od zachodniej strony dobudowywano wielki korpus świątyni halowej. Prace zbiegły się z reformą zakonnych statutów budowalnych, bo od 1491 roku dopuszczano budowę wież i sklepień nad całością świątyni. Do 1503 roku wyrosły mury halowego korpusu, niestety w katastrofie budowlanej (4 października 1503) runęła ściana północna z częścią dachu i sklepienia, w dniu następnym przewróciło się 5 filarów ze sklepieniem. Odwagi gotyckim architektom nie brakowało, ale do nieomylności było im bardzo daleko.

Franciszkanie nie poddali się, po sprowadzeniu własnych i ewidentnie lepszych fachowców prace były kontynuowane i w maju 1514 roku dobiegły końca. Powstał najwspanialszy w Polsce franciszkański zespół klasztorny z kościołem Świętej Trójcy i Najświętszej Maryi Panny, kaplicą św. Anny i zapleczem mieszkalno-gospodarczym. W obiekcie działała szkoła dla młodzieży świeckiej i osobna dla zakonników. Chlubą klasztoru była największa biblioteka w Gdańsku, jej regularnie uzupełniane zbiory pod koniec XVI wieku stały się podwaliną Biblioteki Miejskiej. Zakonnicy zajmowali się kaznodziejstwem, zbieraniem jałmużny, działalnością misyjną wśród ludności pruskiej, a nawet udzielaniem fachowych porad z dziedziny budownictwa. Około 1520 roku w klasztorze mieszkało kilkudziesięciu mnichów, a miejsce uchodziło za majętne i dobrze prowadzone.

Niezwykła kompozycja szczytów zachodnich.

Franciszkańscy bracia z żywym zainteresowaniem obserwowali postępy nauk luterańskich, a tutejszy mnich Aleksander Svenichen czynnie włączył się w wątki reformacji gdańskiej. Jego umiarkowanie, kultura i rozsądek szybko się znudziły i coraz bardziej zradykalizowane pospólstwo znalazło sobie innych przywódców. Niedługo potem franciszkanów wypędzono, a klasztorne dobra zostały splądrowane i zdewastowane. W maju 1526 roku klasztor został im co prawda przywrócony, ale i tak w kolejnych dekadach braci ubywało, a przestrzeń duszpasterskiej posługi coraz bardziej się kurczyła. Gdańsk ostatecznie zwrócił się ku reformacyjnemu nauczaniu, a kilku ostatnich franciszkańskich mnichów nie radziło sobie z utrzymaniem wielkich budynków i pomieszczeń.

Wskutek reformacji przy kościele św. Trójcy powstało luterańskie Gimnazjum Akademickie

Ostatecznie ojciec Jan Rollaw we wrześniu 1555 roku, w zamian za dożywotnie utrzymanie, przekazał miastu prawa do kościoła, kaplicy i klasztoru. Nie był do takiej decyzji w żaden sposób upoważniony, ale nikt się tym nie przejmował. Zgodnie z umownym zastrzeżeniem w przejętym przez miasto klasztorze powstała szkoła świecka o bardzo wysokim poziomie nauczania. W Gimnazjum Akademickim uczyła się młodzież z Gdańska, Pomorza, Śląska, Prus, a nawet Czech, Węgier i Szwecji. Wśród nauczycieli i absolwentów takie wybitne postacie jak Piotr Krüger, Jan Heweliusz, Daniel Gralath i doskonale znany Daniel Gabriel Fahrenheit. Rektorzy Gimnazjum Akademickiego byli jednocześnie pastorami w kościele św. Trójcy, a obowiązek posiadania teologicznego doktoratu zapewniał wysoki poziom kaznodziejskiej posługi. Niestety jeden z nich nie potrafił powstrzymać radykalizmu, wystąpienia Idziego Straucha przekraczały wyznaczane rozsądkiem granice i były źródłem poważnych społecznych niepokojów i konfliktów. We wrześniu 1675 roku Idzi Strauch został „zachęcony” do wyjazdu z Gdańska.

Od 1651 roku przy kościele działała parafia gminy luterańskiej. Podczas oblężenia Gdańska przez wojska napoleońskie (1807) w kościele i szkole funkcjonował szpital, a nabożeństwa odbywały się tylko w kaplicy św. Anny. Wielkie zniszczenia przyniósł schyłek napoleońskiej epoki, gdy przez prawie cały 1813 rok miasto było duszone uściskiem rosyjskiego oblężenia. W kolejnych dekadach działał kościół św. Trójcy z kaplicą św. Anny, natomiast opuszczony klasztor popadał w stan coraz większej dewastacji.

Muzeum Miejskie w dawnym klasztorze

W klasztorze od 1873 roku działało Muzeum Miejskie, obiekt powstał dzięki determinacji Rudolfa Freitaga, który pomysłem organizacji placówki zainteresował nawet samego króla, ale potem musiał bardzo  długo czekać na poparcie i zaangażowanie lokalnych urzędników.

Kościół bardzo ucierpiał pod koniec II wojny światowej , w prezbiterium trafiło kilka bomb, poharatane zostały dachy, cudem ocalała średniowieczna więźba dachowa i późnogotyckie sklepienia. 20 kwietnia 1945 roku do kościoła zawitał o. Norbert Uliasz – po prawie 400 latach świątynia wróciła pod opiekę franciszkanów. Dwa miesiące później odbyła się pierwsza msza święta, w której wzięli udział dwaj zakonnicy, Marian Pelczar z małżonką oraz… dwie Niemki z Gdańska. Od 1947 roku trwały prace remontowo-budowlane, w trakcie których usunięto dewastacje w korpusie halowym, uratowano zniszczone prezbiterium, na początku lat 90-tych ubiegłego stulecia gruntownie wyremontowano zdewastowany dom kazalnicowy. Wielkim osiągnięciem była odbudowa barokowego instrumentu organowego (2008-2018) – jednego z największych na Pomorzu Gdańskim.

Od 1987 roku przy kościele św. Trójcy działa prowincja Braci Mniejszych Konwentualnych.

Kościół św. Trójcy w Gdańsku – zabytki

Opisywany kościół wraz z zachowanymi obiektami klasztornymi tworzy unikatowy zespół późnośredniowiecznej architektury sakralnej.

Widoczny od strony ulicy Św. Trójcy dom kazalnicowy powstał w połowie XVII stulecia. W charakterystycznym budynku mieszkali tutejsi pastorzy i lektorzy języka polskiego. Budynek malowniczo komponuje się z zespołem kościelno-klasztornym, to unikatowy zabytek, popularnej niegdyś w Gdańsku, architektury ryglowej.

Organy w kościele św. Trójcy.

W murze przy domu kazalnicowym spora brama – wejście na niewielki dziedziniec, który jest bez wątpienia jednym z najurokliwszych zakątków gdańskich. Podwórze od wschodu zamyka monumentalna ściana kościoła św. Trójcy, od północy podcień domu kazalnicowego, od zachodu wysoki mur i wreszcie od południa budynek kaplicy św. Anny. Widoczne posągi przedstawiają św. Klarę i św. Franciszka z Asyżu.

Warto wejść do niewielkiej kaplicy św. Anny, która jest unikatowym zabytkiem późnogotyckiej architektury sakralnej i przez kilka stuleci służyła polskojęzycznym mieszkańcom miasta. Wewnątrz wyposażenie sakralne z XVII-XVIII wieku i czasów późniejszych. Zwiedzających zachwycają, niespotykane w innych świątyniach gdańskich, sklepienia gwiaździsto-sieciowe. Założenie ołtarzowe powstało w połowie XVIII wieku, w antepedium obraz “Ostatnia Wieczerza” z tego właśnie okresu, w części głównej kopia wizerunku Matki Bożej Ostrobramskiej.

Wybitnym zabytkiem jest niewielka ambona z 1721 roku z rzeźbami Czterech Ewangelistów i polskojęzycznymi napisami. Takich starych polskich inskrypcji nigdzie indziej w gdańskiej przestrzeni nie zobaczymy. W zachodniej części galeryjka z połowy XVII stulecia ozdobiona scenami biblijnymi. W galerii również cenne organy z warsztatu Andreasa Hildebrandta.

Po wyjściu z kaplicy należy skierować się w prawo, w stronę wejścia do kościoła św. Trójcy. Opisywana świątynia jest drugim (po Mariackim) co do wielkości kościołem w Gdańsku i rzeczywiście spleciona z gotykiem przestrzeń działa na wyobraźnię. Pomimo zniszczeń z końca II wojny światowej w kościele zachowało się sporo wybitnych zabytków sakralnej sztuki.

Po stronie prawej nawy głównej ambona – jedna z najstarszych zachowanych na Pomorzu Gdańskim. Zabytek powstał w 1541 roku i pomimo późniejszych zmian zachował styl z pogranicza gotyku i renesansu. Przy ambonie malowidła ścienne z przełomu XVI I XVII wieku. Przestrzeń nawy rozświetlają trzy wielkie żyrandole, wszystkie zostały ufundowane w XVII stuleciu.

W północnej nawie bocznej unikatowa szopka ruchoma, to powojenne dzieło tutejszych zakonników odwołuje się oczywiście do Narodzenia Pańskiego, sporo też lokalnych wątków i nawiązań – kościół Mariacki z Gdańska, Żuraw, Most III Tysiąclecia im. Jana Pawła II czy też postacie Jana Heweliusza i Artura Schopenhauera.

Zobacz więcej – Ruchoma szopka w kościele św. Trójcy

W halowej części kościoła zachowało się też kilka cennych epitafiów: między innymi Jana Bernarda Bonifacio markiza d’Orii, Wawrzyńca Gablera czy też Henryka Möllera. Upamiętnione tymi dziełami postacie odegrały ważną rolę w gdańskiej historii. Darowizna markiza stała się impulsem do powołania Biblioteki Miejskiej, Wawrzyniec Gabler był gdańskim prawnikiem, sekretarzem polskiego króla i nadwornym poetą, a Henryk Möller udzielał się jako profesor filozofii i rektor wspomnianego Gimnazjum Akademickiego.

W kościele św. Trójcy ponad 170 autentycznych płyt nagrobnych, najstarsza (kwatera nr 122) pochodzi z 1568 roku i upamiętnia gdańskiego ludwisarza Hermana Benningka, najmłodsza powstała w 1790 roku.

W zamknięciu nawy bocznej południowej instrument organowy z lat 1616-1618, który powstał w warsztacie znanego organmistrza Mertena Friese. W 1943 roku wykonano fotograficzno-rysunkową dokumentację organów, wkrótce potem nastąpił demontaż i ewakuacja cennego instrumentu. Przez kilka kolejnych dziesięcioleci części organów niszczały na poddaszu kościoła św. Trójcy. Podjęte w 2008 roku dzieło odbudowy trwało kolejnych dziesięć lat i było prowadzone dzięki zaangażowaniu kilkudziesięciu osób i pomocy wielu instytucji i prywatnych podmiotów.

Szczęśliwie zachowały się też dwie późnogotyckie szafy ołtarzowe poświęcone Świętej Trójcy oraz Stygmatyzacji św. Franciszka. Dzieła prawdopodobnie powstały w warsztacie Michała z Augsburga, znanego z budowy wspaniałego ołtarza głównego dla kościoła Mariackiego w Gdańsku.

U styku korpusu halowego i dawnego kościoła Wieczerzy Pańskiej lektorium, czyli ściana działowa  rozgraniczająca prezbiterium od części przeznaczonej dla wiernych. W czasach nowożytnych, zgodnie z zaleceniami soboru trydenckiego lektoria były rozbierane, przegroda z kościoła św. Trójcy jest jedyną autentyczną w Polsce!

Jednonawowe prezbiterium było kiedyś najpiękniejszą częścią kościoła, niestety pod koniec II wojny światowej większość wyposażenia przepadła. Widoczne przy ścianie południowej stalle powstały na początku XVI stulecia i stanowią wybitne dzieło snycerskiej sztuki. W prezbiterium również epitafium inskrypcyjne Chrystiana Abichta, zmarłego w wieku zaledwie 14 lat syna rektora Gimnazjum Akademickiego. Fragmentarycznie zachowało się też epitafium Bartłomieja Keckermanna – rektora Gimnazjum Akademickiego i wybitnego filozofa. Wnętrze prezbiterium zdobił kiedyś piękny pomnik epitafijny Samuela Schelwiga, niestety dzieło przepadło wiosną 1945 roku.

„Sąd Ostateczny” Hansa Memlinga w dawnym klasztorze

W późnogotyckim klasztorze działa Odział Sztuki Dawnej Muzeum Narodowego w Gdańsku, tam między innymi obraz “Sąd Ostateczny” Hansa Memlinga – jedno z najcenniejszych malarskich dzieł w Polsce!

W bryle tego późnogotyckiego zespołu sakralnego niezwykłe kompozycje gotyckich szczytów. Od strony zachodniej szczyty kościoła halowego malowniczo komponują się z dachem kaplicy św. Anny, z całością koresponduje właściwie dobrany wystrój pobliskiej XIX-wiecznej kamienicy.

W kościele św. Trójcy krzyżują się całe stulecia gdańskiej historii – wątek średniowiecznego klasztoru franciszkańskiego splata się rozwojem reformacji i historią pobliskiego gimnazjum, dopełnieniem tych fascynujących tematów powrót franciszkanów i podjęte przez nich dzieło powojennej odbudowy.