Impreza już się odbyła

Wystawy

Wystawa „Z dziejów gdańskich fortyfikacji” w Bibliotece Gdańskiej PAN

InfoGdansk
1 października, 2021
Zdjęcie: Rozbiórka Bastionu św. Elżbiety. Źródło: Biblioteka Gdańska PAN.

Fortyfikacje miejskie pełniły niegdyś więcej funkcji, niż można by przypuszczać. Potężne mury, potem bastiony decydowały o bezpieczeństwie ośrodków miejskich, do tego zwiększały ich rangę i znaczenie. W ten sposób przyczyniały się do gospodarczego i urbanistycznego rozwoju.

Rozwój fortyfikacji gdańskich i zmierzch ich obronnego znaczenia

O fortyfikacjach gdańskich z przedkrzyżackich czasów niewiele można powiedzieć.

W 1343 roku administracja Zakonu Krzyżackiego wydała przywilej lokacyjny i zgodę na powstanie miejskich umocnień, przez kolejne dziesięciolecia trwała więc budowa murowanych fortyfikacji gotyckich, których całkiem czytelny układ zachował się do czasów obecnych. Przetrwały też ciekawe zabytki – na przykład Baszta Jacek, Baszta Narożna i cały ciąg wybudowanych wzdłuż Motławy bram wodnych.

Rozwój techniki i nowych metod sztuki oblężniczej wymusił też zmiany w budowie fortyfikacji miejskich. Od połowy XVI wieku wzdłuż zachodniej flanki Gdańska pracowicie sypano nowoczesne fortyfikacje bastionowe – bardziej odporne na artyleryjskie ataki i odsuwające linię walk od najważniejszych przestrzeni miejskiej zabudowy. Fortyfikacyjny rozmach trwał do połowy kolejnego stulecia, w tym czasie wzdłuż południowo-wschodniej granicy wyrósł ciąg kilkunastu bastionów, tego rodzaju fortyfikacje zabezpieczyły też północną część miasta, ponadto rozbudowano umocnienia Twierdzy Wisłoujście i zbudowano Śluzę Kamienną – uznawaną za unikatowy zabytek ówczesnego budownictwa hydrotechnicznego.

Tak zabezpieczony Gdańsk był jedną z największych twierdz w Europie. O potędze gdańskich fortyfikacji przekonali się żołnierze króla Stefana Batorego, szwedzcy żołdacy oraz oddziały rosyjskie, mozolnie oblegające Gdańsk w 1734 i 1813 roku.

W drugiej połowie XIX wieku nastąpił dynamiczny rozwój militarnej techniki, na wyposażeniu europejskich armii pojawiła się dalekosiężna artyleria – z tej między innymi przyczyny pierścienie bastionowych umocnień straciły na obronnym znaczeniu. Ciasne obręcze fos i wałów niejako „dusiły” miejskie ośrodki, coraz wyraźniej ograniczały ich rozwój przestrzenny i gospodarczy.

Zobacz też – Kuchnia retro – zainspiruj się z Lofra.pl

Od połowy XIX wieku fortyfikacje bastionowe były w najważniejszych miastach Europy stopniowo likwidowane, natomiast w garnizonowym Gdańsku na tego rodzaju działania przyszło poczekać kilka dekad dłużej.

Decyzja o rozbiórce gdańskich fortyfikacji bastionowych zapadła w 1888 roku.

W kolejnych latach stopniowo niwelowano umocnienia od strony zachodniej i północno-wschodniej. Pozyskane tereny szybko zostały ciekawie zagospodarowane – od północy wyrosła zabudowa stoczniowa, po stronie zachodniej powstały eleganckie budynki mieszkalne i użyteczności publicznej.

Z tej nowej zabudowy na szczególną uwagę zasługuje uroczy pałacyk z początku XX wieku, w tym obiekcie od dłuższego czasu działa Nowy Ratusz Miasta Gdańska. Na pofortyfikacyjnych terenach powstały też gdańskie dworce kolejowe – pierwszy w okolicy Bramy Nizinnej, potem prowizoryczny w pobliżu obecnej ulicy 3 Maja i ostatecznie piękny kompleks wykorzystywany w dworcowej roli do obecnych czasów.

Ciekawą pamiątką po zachodniej linii umocnień jest też komunikacyjny ciąg ulicy Okopowej, Wałów Jagiellońskich i Podwala Grodzkiego.

Zatem rozbiórka fortyfikacji wyznaczyła ciekawe kierunki dalszego rozwoju Gdańska. Przestrzenny układ Śródmieścia, jego podziały i ograniczenia są dalekim echem układu dawnych umocnień gdańskich.

Do dzisiaj zachowało się sporo obiektów przypominających o skali i potędze dawnych umocnień nadmotławskiego miasta. Ich najciekawsze nagromadzenie zobaczyć można w południowej części Śródmieścia, gdzie unikatową kompozycję tworzą Bastion św. Gertrudy, Bastion Żubr, Brama Nizinna i wspomniana wyżej Śluza Kamienna. Wymienione obiekty ciekawie spina wodna wstęga Opływu Motławy, całość funkcjonuje jako unikatowa przestrzeń parkowa. Zatem dawne fortyfikacje w zmienionym zastosowaniu przydają się i w czasach obecnych.

Fortyfikacyjna wystawa w Bibliotece Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk

W bieżącym roku Biblioteka Gdańska obchodzi 425. rocznicę swojego powstania. Warto przypomnieć – początki bibliotecznej działalności łączą się z postacią markiza Jana Bernarda Bonifacio, który w zamian za dożywotnią opiekę zapisał na rzecz miasta swój wielki i cenny księgozbiór.

Dar włoskiego myśliciela przyczynił się do organizacji biblioteki miejskiej z prawdziwego zdarzenia, działalność placówki rozpoczęła się w 1596 roku.
Fortyfikacyjna wystawa podkreśla okrągłą rocznicę powstania tej ważnej i zasłużonej placówki kulturalnej.

Pierwszą część wystawy zobaczyć można w zabytkowej siedzibie bibliotecznej przy ulicy Wałowej 15. Unikatowy zestaw akwafort, grafik i fotografii świetnie obrazuje rozwój, funkcje i wreszcie zmierzch znaczenia umocnień gdańskich.

Jednym z najciekawszych eksponatów jest akwaforta Aegidiusa Dickmanna, która przedstawia układ Targu Drzewnego z 1617 roku. Uwagę przyciąga potężny gotycki Zespół Przedbramia Bramy Szerokiej, z tego obronnego kompleksu do obecnych czasów zachowała się tylko jedna baszta.

Warto zwrócić uwagę na dokumentacyjne akwaforty Antona Möllera, Matthaeusa Deischa i Claesa Janszoona Visschera. Monumentalne fortyfikacje najwyraźniej intrygowały wybitnych malarzy i grafików. Przykładem tych fascynacji jest rycina Johanna Carla Schultza z przedstawieniem jednej z baszt Dworu Miejskiego. Po zakończeniu ostatniej wojny wspomniana baszta została na podstawie tej ryciny w pełni zrekonstruowana i jest od dziesięcioleci określana mianem Baszty Schultza.

Ciekawie też prezentują się panoramiczne ujęcia Gdańska uchwycone pod koniec XIX wieku z poziomu Góry Gradowej i Biskupiej Górki.

Zobacz też – Jak dobrać syfon do zlewu?

Plenerową część opisywanej wystawy zobaczyć można na zewnątrz budynku, w pobliżu pomnikowej Ławeczki Mariana Pelczara.

Plansze z fotografiami i opisami ciekawie przedstawiają proces likwidacji miejskich fortyfikacji i wynikające z tych działań skutki.

Ciekawe nawiązania do tych przełomowych dla miasta czasów zobaczyć można w południowym odcinku ulicy Okopowej, gdzie w trakcie realizacji współczesnych inwestycji odkryto relikty dawnych obiektów bastionowych. Zabezpieczone i wyeksponowane ciekawie przypominają o znaczeniu fortyfikacji w funkcjonowaniu dawnego Gdańska.

Formułę wystawy poszerzają kuratorskie oprowadzania oraz ciekawy katalog wydany pod redakcją Krystyny Jackowskiej.

INFORMACJE
Wystawa „Z dziejów gdańskich fortyfikacji” w Bibliotece Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk;
ul. Wałowa 15, 80-858 Gdańsk;
Wystawa do 22 października 2021 r.