Zabytek unikatowy w europejskiej skali i przykład dobrze zachowanej morskiej fortecy. Twierdza broniła dostępu do gdańskiego portu i jak nazwa wskazuje, została zbudowana przy ujściu Wisły do morza. Pierwsze wzmianki o umocnieniach tej okolicy dotyczą XIV wieku, gdy w skromnej, drewnianej strażnicy urzędował tzw. „mistrz ujścia„. Fortyfikacje zostały spalone w 1433 roku przez dewastujących okolicę husytów, skromne umocnienia były też niszczone przez powtarzające się sztormy.
Skromne początki Twierdzy Wisłoujście
W 1482 roku wzniesiono murowaną wieżę, w kolejnych stuleciach pełniła ona funkcje nawigacyjne i obronne. W XVI wieku pojawiły się nowe fortyfikacyjne rozwiązania, w tym czasie wzrosły też ranga i znaczenie gdańskiego portu, stąd decyzja o rozbudowie fortecy. W latach 1562-63 wokół wieży zbudowano tzw. Wieniec, czyli opartą na planie pierścienia trzypoziomową basteję artyleryjską. Tak zbudowany obiekt zwiększał bezpieczeństwo gdańskiego portu, przy twierdzy pobierano też stosowne opłaty. Z pewnością groźnie nastroszone armaty pomagały w sprawnej egzekucji należności.
W 1577 roku przy opisywanej twierdzy rozegrały się kluczowe wydarzenia wojny między Gdańskiem a Rzeczpospolitą. Mimo wielkiej zawziętości królewskich żołnierzy, forteca oparła się szturmom wojsk Batorego. W trakcie obrony życie stracili m.in. budowniczy miejski Hans Kramer i dowódca miejskiego garnizonu Hans Winkelbruch.
Rozbudowa fortecy przy ujściu Wisły
Pomimo udanej obrony zdawano sobie sprawę z konieczności dalszej rozbudowy fortecy. Prace prowadzono w latach 1586-1602 według koncepcji Antona van Obberghena i Hansa Schneidera z Lindau. Wybudowano wtedy czterobastionowy fort oparty na planie kwadratu, stąd nazwa Fort Carre. Całość otaczała fosa zasilana wodami wiślanymi.
Gdańszczanie nie spoczęli na laurach, bo w latach 1624-26 zbudowano dodatkowy pierścień bastionów, tak powstał tzw. Szaniec Wschodni. Po drugiej stronie Wisły kilka lat później (ok. 1630 r.) usypano tzw. Szaniec Zachodni. Obrona dostępu do gdańskich obszarów portowych stała się szczelna i bardzo trudna do sforsowania przez wrogie wojska i okręty. W bezpośrednim boju forteca ani razu nie została zdobyta! Tej sztuki w okresie XVII-XVIII wiek z większym lub mniejszym przekonaniem usiłowały dokonać wojska szwedzkie i rosyjskie. Jeszcze na początku XIX wieku twierdza odegrała ważną rolę podczas napoleońskiego rozdziału dziejów Gdańska.
Forteca ostatecznie uległa najbardziej w tym towarzystwie cierpliwym siłom natury. Lądotwórcza działalność Wisły odsunęła rzeczne ujście o kilkaset metrów, po wypłyceniu i zamuleniu zostało ostatecznie zasypane.
W drugiej połowie XVIII wieku ustały też nawigacyjne funkcje fortecy, od 1758 roku działała latarnia w Nowym Porcie, korzystniej usytuowana i lepiej widoczna.
Więzienie w Twierdzy Wisłoujście
Twierdza Wisłoujście w XIX wieku była nadal wykorzystywana militarnie, aczkolwiek większe znaczenie przypisywano nowszym obiektom z Westerplatte i Mewiego Szańca. Forteca służyła też jako więzienie, z jej chłodem dobrze zapoznali się uczestnicy powstania listopadowego, wilgoci cel doświadczył też niemiecki poeta Johannes Trojan, którego twórczość nie spodobała się cesarskim urzędnikom.
Zobacz też – Laser Gdynia – bezpieczny zabieg depilacji laserowej
Pod koniec II wojny światowej twierdza została bardzo poważnie uszkodzona, pozbawiona właściwej opieki była wytrwale dewastowana przez różnej maści szabrowników. Przyczyną największych szkód było sąsiedztwo pobliskich zakładów przetwórstwa siarki. Zanieczyszczenie powietrza było tak wielkie, że inspektor sanitarny wydał zakaz przebywania na tym terenie dłużej niż 4 godziny. Z tej przyczyny wstrzymano prace przy odbudowie fortecy i zrezygnowano z jej przystosowania do celów turystycznych i rekreacyjnych. Wysokie stężenie siarki przyśpieszyło erozję wiekowych murów fortecy.
Sytuacji nie poprawiło przekazanie zabytku na rzecz Muzeum Historii Miasta Gdańska, brakowało pomysłów i przede wszystkim środków na uratowanie bezcennego zabytku. Dopiero w 1989 roku rozpoczęto opracowywanie koncepcji prac ratunkowych, udało się również pozyskać zaangażowanie międzynarodowych organizacji, m.in. World’s Monuments Fund. Dzięki przeprowadzonym pracom rewitalizacyjnym udało się bezcenny zabytek uratować, oczywiście nadal jest jeszcze sporo do zrobienia. W sezonie letnim twierdza jest udostępniona do zwiedzania.
Obiekt stanowi wspaniałe tło dla działalności grup rekonstrukcyjnych, kilkukrotnie w sąsiedztwie twierdzy inscenizowano bitwy morskie, w twierdzy odbywały się edycje imprezy „Wehikuł Czasu„.
Zwiedzanie Twierdzy Wisłoujście
Poniżej przedstawiamy krótki opis zachowanych na obszarze twierdzy obiektów.
Wieża
Powstała w 1482 roku i jest najstarszym obiektem opisywanej fortecy. Początkowo pełniła funkcję morskiej latarni i strażnicy, ale ze względu na dynamiczny rozwój artylerii już w XVI wieku utraciła obronne znaczenie. Pod koniec tego stulecia wieżę nakryto renesansowym zwieńczeniem, które w 1709 r. zostało zniszczone pożarem. Ze względu na lądotwórczą działalność Wisły i przesunięcie linii brzegowej wieża utraciła również znaczenie nawigacyjne. W 1758 r. latarnię wygaszono, jej zadania przejęł nowocześniejszy obiekt wybudowany w obszarze Nowego Portu. Ze szczytu wieży podziwiać można kapitalne widoki, doskonale widać obszary portowo-stoczniowe, półwysep Westerplatte, Zatokę Gdańską itd.
Wieniec
Obiekt zbudowano (1562 r.) na planie pierścienia dookoła dziedzińca wieży. Na dwóch kondygnacjach ustawiono działa, które bardzo istotnie wzmocniły obronność fortecy. Ułatwiały też egzekucję należnych opłat portowych. Wieniec doskonale sprawdził się podczas oblężenia twierdzy przez wojska Stefana Batorego Pomimo intensywnego bombardowania budowla nie utraciła obronnej funkcjonalności. Po zbudowaniu Fortu Carre znaczenie Wieńca zmalało, dlatego wzdłuż jego obwodu zbudowano dom komendanta i ciąg domków oficerskich.
Dom komendanta
Obiekt znajduje się w ciągu niewielkich budynków mieszkalnych, przytulonych do Wieńca od strony południowo-wschodniej. Budynek powstał ok. poł. XVII wieku. Widoczny portal wejściowy został po ostatniej wojnie tylko częściowo zrekonstruowany. Z dawnego wyposażenia zachował się XVIII-wieczny kominek z dekoracjami.
Domki oficerskie
Z wyglądu przypominają miniatury gdańskich kamienic. Budynki powstały w pierwszych dziesięcioleciach XVII stulecia. Kształt domków może sugerować komfort i wygodę, jednak warunki życia w tej fortecy łatwe nie były.
Bastion Artyleryjski
Obiekt powstał w 1586 roku, wewnątrz wybudowano potężne kazamaty, kontrolowano z nich spory odcinek Wisły jak też dostęp do tzw. kurtyn. Bastionu nie zmogła żadna nieprzyjacielska armia, groźniejsza okazała się cierpliwa siła wód wiślanych, stąd prace renowacyjne prowadzone już w XVIII stuleciu.
Bastion Ostroróg
Obiekt powstał w 1587 roku, taką datę można odczytać na widocznych zwornikach. W pobliżu dojście do bastionowych kazamatów, funkcjonował tam forteczny areszt.
Bastion Południowo-Wschodni
Podobnie jak bastion Ostroróg wybudowany w 1587 roku. W obiekcie w poł. XIX wieku funkcjonowały piekarnia, kuźnia i magazyn prochu.
Bastion Furta Wodna
Podobnie jak bastiony opisywane powyżej został wybudowany w 1587 roku. Kiedyś przy bastionie cumowały stateczki z zaopatrzeniem, przez zamurowane obecnie wejście dostawy transportowano do magazynów fortecy. Nazwa Furta Wodna nawiązuje do tych dawnych komunikacyjnych funkcji.
Twierdza Wisłoujście – Oddział Muzeum Gdańska;
ul. Stara Twierdza 1, Gdańsk 80-551;
muzeumgdansk.pl