Opisywany w tym miejscu szlak turystyczny prowadzi przez ciekawy splot militarnych wątków gdańskiej historii. Od końca XIX stulecia trwało fortyfikowanie okolic rozwijającego się ośrodka portowego, dlatego wzdłuż łukowatego brzegu Zatoki Gdańskiej wyrastały kolejne baterie artyleryjskie z niezbędnym zapleczem.
Opisywana okolica odegrała kluczową rolę w dziejach miasta Gdańska. Położona w pobliżu Twierdza Wisłoujście broniła dostępu do obszarów portowych, a zlokalizowana na Westerplatte Polska Wojskowa Składnica Tranzytowa przyjęła na siebie impet hitlerowskiego ataku i stała się symbolem wybuchu II wojny światowej.
Trasa prowadzi przy zachowanych pozostałościach niektórych obiektów obronnych. Sporo z dawnej militarnej infrastruktury w ostatnich dekadach ubyło, przyczyną przede wszystkim dynamiczny rozwój Portu Północnego – jednego z największych takich ośrodków w basenie Morza Bałtyckiego.
Trasa pokazuje też bogactwo i różnorodność nadmorskiej przyrody, w trakcie spokojnego przejścia można również odkryć wiele ciekawych i niekoniecznie militarnych wątków lokalnej historii…
Sączki – jedna z największych naturalnych oczyszczalni ścieków w Europie
Początek trasy znajduje się przy pętli tramwajowej Stogi-Pasanil, nazwa nawiązuje do pobliskich i nadal działających Zakładów Przemysłu Pasmanteryjnego, firma zajmuje się szerokoasortymentową produkcją plecionych, tkanych oraz dzianych taśm elastycznych.
Zgodnie ze wskazaniami szlaku należy przejść przez ulicę Nowotną i po chwili widać pomnik przypominający o tutejszym i od dawna nieistniejącym cmentarzu ewangelickim pod wezwaniem Chrystusa Króla. Nekropolia działała do 1946 roku, a pozostałości ostatnich zachowanych nagrobków usunięto w latach 90-tych ubiegłego stulecia.
Po II wojnie światowej z gdańskiej przestrzeni zniknęło wiele starych nekropolii, likwidację tych cmentarzy prowadzono niestety bez inwentaryzacji i poszanowania dawnych gdańskich pokoleń. Dopiero w 2002 roku powstał Cmentarz Nieistniejących Cmentarzy upamiętniający dawne nekropolie i pamięć o minionych pokoleniach miasta Gdańska.
Więcej o dawnym cmentarzu pod wezwaniem Chrystusa Króla – opracował Rafał Jan Krause
Następnie szlak prowadzi w stronę kościoła pod wezwaniem Św. Rodziny, potem przez las i po chwili wyprowadza w szeroki pas przecinki leśnej. W oddali po stronie lewej widać zabudowę gdańskiego portu wewnętrznego, działającego w oparciu o wody Martwej Wisły i Kanału Kaszubskiego.
Trasa ponownie zagłębia się w las, w niektórych miejscach widać zarys głębokich kiedyś dołów – to pozostałości po nielegalnym wydobyciu bursztynu.
Po przejściu przez kolejne partie leśne szlak wyprowadza w obszar Sączków – nazwa dotyczy dawnych pól irygacyjnych, na które od drugiej połowy XIX wieku były doprowadzane miejskie ścieki. Następnie przefiltrowana przez naturalne warstwy piasku woda wracała do naturalnego obiegu. Dzisiaj taka forma oczyszczania jest nie do pomyślenia, ale w drugiej połowie XIX wieku rewolucją było już samo systemowe i zorganizowane podejście do tej tematyki. Zaprojektowana przez Eduarda Wiebe gdańska sieć kanalizacyjna uchodziła za bardzo nowoczesną, a opisywane w tym miejscu Sączki (nazwa niemiecka Rieselfeld) z powierzchnią 300 hektarów stanowiły jedno z największych pól irygacyjnych w Europie!
W oddali widać wielki kompleks magazynowy, a ponad korony drzew wystają wielkie suwnice z Deepwater Container Terminal (DCT) – największego centrum przeładunku kontenerów w basenie Morza Bałtyckiego.
W pobliżu Baterii Wydmowej. Ze względu na dynamiczną ekspansję portu i rozbudowę magazynowego zaplecza – przyszłość tych niewielu zachowanych obiektów fortyfikacyjnych stoi pod sporym znakiem zapytania…
Po dojściu do portowego płotu główna trasa szlaku prowadzi w prawo. Natomiast w kierunku przeciwnym (zatem w lewo) odchodzi odejście z trasy, które kieruje do świetnie zachowanych obiektów Baterii Wydmowej. Warto dołożyć dystansu (tam i z powrotem ok. 3 kilometrów), trasa prowadzi przez przyjemny nadmorski las, pod koniec odejścia zobaczyć można dwa schrony amunicyjne Baterii Wydmowej oraz ulokowany między nimi zapasowy punkt kierowania ogniem.
Za płotem znajduje się obszar tak zwanej kompensacji przyrodniczej związanej z rozbudową tej części Portu Północnego. Warto chwilę później zejść na plażę, z lewej strony doskonale widać ogrom i rozmach bazy przeładunku kontenerów. Terminal DCT działa od 2007 roku i po kolejnych rozbudowach obsługuje ponad 600 statków rocznie, w tym największe kontenerowce na świecie.
Baterie artyleryjskie na Szlaku Fortyfikacji Nadmorskich
Bateria Wydmowa – Dünenbatterie
Budowa tego zespołu artyleryjskiego rozpoczęła się prawdopodobnie w 1918 roku. Ze względu na zakończenie I wojny światowej i traktatową demilitaryzację Wolnego Miasta Gdańska – planów budowy nie udało się zrealizować. Bateria miała być wyposażona w dwa działa kolejowe kal. 240 mm t. SK L/40 „Theodor Karl”.
Na Szlaku Fortyfikacji Nadmorskich znajdują się schron dowodzenia oraz prawy boczny punkt kierowania ogniem na Górze Źródlanej w Górkach Zachodnich. Odejście ze szlaku prowadzi też do dwóch schronów amunicyjnych oraz zlokalizowanego między nimi zapasowego punktu kierowania ogniem.
Bateria Wiejska – Dorfbatterie
Opisywany zespół artyleryjski powstał w latach 1909-1910, większość jego obiektów została umiejscowiona na terenie Brzeźna. Natomiast w przestrzeni Stogów powstała bliźniacza Bateria Leśna-Forstbatterie.
Potężna bateria została uzbrojona w cztery haubice kal. 280 mm t. Kst. H. L/12 ustawione na betonowych podstawach pomiędzy pięcioma schronami amunicyjnymi. Po demilitaryzaji Gdańska obiekty tej baterii artyleryjskiej dostosowano do funkcji magazynowych. Na trasie Szlaku Fortyfikacji Nadmorskich znajduje się tak zwany Nebenstand Ost – prawy boczny punkt kierowania ogniem.
Bateria Leśna-Forstbatterie
Podobnie jak bliźniacza Bateria Wiejska powstała w latach 1909-1910, obiekty tego zespołu artyleryjskiego wyrosły na wydmowo-leśnych obszarach podgdańskich wtedy Stogów. Z potężnym uzbrojeniem 4 haubic kal. 280 mm t. Kst. H. L/12 bateria broniła dostępu do gdańskiego kompleksu portowego i zabezpieczała wschodnią część Zatoki Gdańskiej. Po II wojnie światowej niektóre obiekty dostosowano do potrzeb 25 Baterii Artylerii Stałej, a pozostałe zlikwidowano.
Na trasie Szlaku Fortyfikacji Nadmorskich znajduje sie stanowisko Nebenstand Ost – prawy boczny punkt kierowania ogniem.
25 Bateria Artylerii Stałej
Ten polski zespół obronny powstał w latach 1952-1956 jako szósta bateria artylerii stałej. Bateria została uzbrojona w cztery armaty kal. 130 mm typu B-13 prod. ZSRR i broniła bezpośredniego podejścia do portu gdańskiego.
W związku ze zmianą koncepcji obronnych od początku lat 70-tych trwało stopniowe rozformowywanie tej jednostki. Większość obiektów przepadła w związku z powstaniem i późniejszą rozbudową Portu Północnego. Na trasie Szlaku Fortyfikacji Nadmorskich znajduje się prawy punkt obserwacji dwubocznej wraz z bunkrem-schronem dla obserwacyjnej obsady oraz resztki schronu przy odejściu ze szlaku.
Źródło: „Artyleria nadbrzeżna polskiego wybrzeża”. Autor Jacek Jarosz, wyd. Region, Gdynia 2018.
Po stronie prawej szeroka plaża rozciągająca się aż do ujścia Wisły Śmiałej, której z tego miejsca jednak nie widać.
Po powrocie na szlak i krótkim przejściu zobaczyć można pozostałości zapory przeciwczołgowej być może jeszcze z końca II wojny światowej, a może wybudowanej dopiero w czasach eskalacji zimnowojennego konfliktu.
Dosłownie kilkadziesiąt metrów dalej znajduje się nieźle zachowany schron dowodzenia Baterii Wydmowej, której krótki opis został przedstawiony w ramce powyżej.
Heubude – Sianki – Stogi
Następnie szlak prowadzi w stronę kąpieliska Stogi, które od przeszło stulecia cieszy się niesłabnącym zainteresowaniem turystów i mieszkańców Gdańska. Oczywiście w cieplejszych porach roku, chociaż zimą zatokowa część Bałtyku też może prezentować się bardzo malowniczo.
Okolica w ostatnich latach korzystnie się zmieniła, a jeszcze kilkanaście lat temu z poharatanymi alejkami spacerowymi i gastronomicznymi barakami kojarzyła się z jakąś społeczno-gospodarczą katastrofą.
Szlak Fortyfikacji Nadmorskich prowadzi przy pętli tramwajowej, przy której zawracają tramwaje linii 9. Po stronie lewej gastronomiczna infrastruktura oraz główne wejście na tutejsze kąpielisko.
Od czasów krzyżackich okolica była określana jako „Heubude”, nazwa nawiązywała do łąk i siana związanych z wypasem krzyżackich koni. Przez krótki powojenny czas używano wcale ładnej nazwy „Sianki”, a od 1946 roku funkcjonuje określenie Stogi.
Szlak prowadzi w kierunku wschodnim przez obszar wspomnianego kąpieliska. Po stronie prawej widać obiekty dawnego Ośrodka Szkolenia Kursowego PKP SA.
Po przejściu niespełna kilometra zobaczyć można schron Baterii Wiejskiej, sporo obiektów z tego obronnego kompleksu zachowało się na terenie gdańskiego Brzeźna. Dwieście metrów dalej znajduje się kolejny schron, tym razem z dawnego zespołu artyleryjskiego Baterii Leśnej.
Szlak Fortyfikacji Nadmorskich wkracza w obszar tak zwanego Krakowca, nazwa nawiązuje do dawnej wyspy Krakauer zlokalizowanej na środku nurtu wiślanego. Wspomniana wyspa zanikła już w XVII wieku wskutek wypłycenia północnej odnogi wiślanej, barwnie zwanej Zgniłą Łachą.
I wkrótce kolejne obiekty militarne, ale tym razem z czasów tak zwanej „zimnej wojny”. W dobrym stanie zachowała się wieża obserwacyjna 25. Baterii Artylerii Stałej, w jej pobliżu zobaczyć można schron dla załogi. Identyczny układ obiektów znajduje się w przestrzeni Westerplatte, z tej wielkiej baterii wybudowanej w latach 50-tych ubiegłego stulecia zachowały się tylko pojedyncze i mocno rozproszone obiekty. Bateria została rozformowana w latach 70-tych, a jej zwarty kompleks przepadł wskutek ekspansji obszaru portowego.
Wzdłuż Wisły Śmiałej
Wkrótce potem trasa wyprowadza z lasu i zbliża się do rozległych obszarów szuwarowych. Nie ma w tej scenerii przypadku, bo Szlak Fortyfikacji Nadmorskich doprowadził do gęsto porośniętego brzegu Wisły Śmiałej.
Nazwa bardzo pasuje do okoliczności powstania tego ujścia najdłuższej polskiej rzeki. W nocy z 31 stycznia na 1 lutego 1840 roku spiętrzone wody Wisły wystąpiły z brzegu i przez środek rybackiej wioski Neufähr przelały się do morza. Nowe ujście nie zanikło, a dwa lata później polski podróżnik i geograf Wincenty Pol zaproponował nazwę „Wisła Śmiała”, aczkolwiek ludność niemiecka używała określenia Weichseldurchbruch – Przełom Wisły.
Szlak wychodzi na wyłożoną betonowymi płytami ulicę Stogi i wkrótce potem Przełom. W pobliżu po stronie lewej znajduje się Narodowe Centrum Żeglarstwa i malowniczo położony hotel Galion. Natomiast szlak prowadzi w prawo przy położonych na tej samej wysokości ciekawych użytkach ekologicznych.
Użytki ekologiczne na Szlaku Fortyfikacji Nadmorskich
„Zielone Wyspy”
Opisywany użytek powstał w 2011 roku w celu ochrony największego na terenie Gdańska nadrzecznego obszaru szuwarowego. Na terenie użytku naliczono aż 86 gatunków objętych krajową ochroną ścisłą, zatem przyrodnicza wartość tych nadwiślańskich terenów jest rzeczywiście warta dłuższej uwagi.
W szuwarach występuje unikatowy i coraz rzadziej w Polsce obserwowany chrząszcz wodny, stwierdzono też obecność krewetki bałtyckiej.
Użytek „Zielone Wyspy” jest również cennym lęgowiskiem ptaków – między innymi bączka (najmniejszego gatunku z rodziny czaplowatych), bąka oraz coraz rzadszego krwawodzioba. Na opisywanym obszarze zaobserwowano 85 gatunków ptaków, z czego 42 to gatunki lęgowe.
Do tego ponad dwieście gatunków roślin naczyniowych, w tym szczególnie cenne halofity (rośliny słonolubne): aster solny i mlecznik nadmorski. Ciekawa jest również paproć nasięźrzał pospolity z pojedynczym liściem o charakterystycznie owalnym kształcie.
Paradoksalnie zagrożenie przyrodniczej różnorodności przyniosło zaprzestanie wypasu bydła i w rezultacie ekspansja trzciny pospolitej.
„Karasiowe Jeziorka”
Użytek, podobnie jak wcześniej opisany, powstał w 2011 roku, a jego celem jest ochrona cennego kompleksu zbiorowisk roślinnych o leśnym, wodnym, bagiennym i szuwarowym charakterze.
Użytek obejmuje obszar wydmowy z niewielkim jeziorkiem i pasem zabagnionych szuwarów. Do początku XX stulecia w tym miejscu znajdowała się zatoka Wisły Śmiałej, której najbardziej widocznym reliktem jest Jezioro Bursztynowe o powierzchni jednego hektara.
Na terenie tego użytku występuje ponad trzysta gatunków roślin naczyniowych, w tym kilka szczególnie cennych i podlegających ścisłej ochronie: storczyk kukułka plamista, paproć nasięźrzał pospolity oraz turzyca drżączkowata i turzyca wczesna. We wspomnianym jeziorku występuje zagrożona wyginięciem pijawka lekarska, a w pobliżu zbiornika cenne gatunki ptaków: perkozek, żuraw, dzięcioł czarny i muchołówka mała, ostatnie trzy wymienione są objęte europejskim programem ochrony Natura 2000. Na terenie tego użytku pojawiają się również bobry.
„Wydma w Górkach Zachodnich”
Podobnie jak opisane wcześniej użytki ekologiczne również ten powstał w 2011 roku, celem jego działania jest ochrona siedlisk wydmowych oraz występującej na jego terenie specyficznej roślinności o psammofilnym (piaskolubnym) charakterze.
Użytek obejmuje sporą wydmę (Górę Źródlaną) o wysokości 22,2 m n.p.m. Na jej szczycie jeszcze w latach 60-tych ubiegłego stulecia znajdowała się drewniana wieża triangulacyjna.
Z najcenniejszych gatunków tego użytku ekologicznego warto wymienić kostrzewę poleską, zagrożoną wyginięciem na obszarze Pomorza Gdańskiego.
Na obszarze Góry Źródlanej występują też cenne krwawnik panoński, turzyca loarska, turzyca piaskowa, a przy odrobinie szczęścia zauważyć można kolorowe kwiaty fiołka trójbarwnego.
Ochronie ścisłej podlega jarząb szwedzki, który w Polsce w stanie dzikim występuje wyłącznie na Pomorzu.
Na obszarze opisywanego użytku zaobserwowano 27 gatunków ptaków, szczególnie cenna lerka (skowronek borowy) jest w Polsce objęta ścisłą ochroną gatunkową.
Wkrótce potem Szlak Fortyfikacji Nadmorskich schodzi z płytowej drogi i wprowadza w przestrzeń nadwiślańskiego lasu. Nie na długo, bo po przejściu kilkuset metrów trasa prowadzi przy Marinie Przełom oraz terenie Jacht Klubu im. Conrada. Wyciągnięte z wody żaglówki oraz widoczne w oddali rzędy masztów nie zostawiają wątpliwości – tereny od wielu lat tętnią żeglarskim życiem.
Po chwili szlak odbija w prawo i prowadzi na szczyt Góry Źródlanej, która dzięki wysokości 22,2 m n.p.m. ciekawie dominuje nad wspomnianym ujściem najdłuższej polskiej rzeki. Na szczycie wzniesienia zobaczyć można nieźle zachowany schron obserwacyjny Baterii Wydmowej.
Obszar wspomnianego wzniesienia jest objęty ochroną jako użytek ekologiczny „Wydma w Górkach Zachodnich”. Nazwa „Górki Zachodnie” stanowi dalekie echo wspomnianej powodzi z 1840 roku, kiedy nowe ramię wiślane rozdzieliło rybacka osadę Neufähr na część wschodnią i zachodnią.
Ze szczytu Góry Źródlanej doskonale widać wspomniane ujście, a po drugiej stronie rzeki jest też wyraźnie zarysowana długa kamienna grobla z końca XIX wieku, która oddziela wody jeziora Ptasi Raj od nurtu wiślanego ramienia.
Ze szczytu wydmowego wzniesienia widać również zabudowania Stoczni Wisła, której historia sięga końca XIX stulecia. Z tej początkowej bazy lodołamaczy wiślanych rozwinął się spory ośrodek produkcyjny, w którym powstają mniejsze, za to zaawansowane technicznie jednostki.
Trasa prowadzi w dół w stronę pętli autobusowej, przy której znajduje się koniec Szlaku Fortyfikacji Nadmorskich. Z tego miejsca można autobusem nr 111 przejechać w okolice rozpoczęcia trasy lub do gdańskiego centrum.
Szlak Fortyfikacji Nadmorskich;
Początek – ul. Nowotna przy pętli tramwajowej;
Koniec – ul. Łowicka przy pętli autobusowej.
Dystans – 8 km, z odejściem 11 km;
Na trasie: obiekty dawnych baterii artyleryjskich, las nadmorsko-wydmowy, kąpielisko Stogi, trzy użytki ekologiczne.
