Dzielnica formowała się już w XIV stuleciu, gdy w rejonie dzisiejszej ulicy Lastadia powstał spory ośrodek stoczniowy. Łasztownia tętniła pracą cieśli, powroźników, kotwiczników i innych rzemieślników, nieodzownych przy produkcji okrętowej.
W stoczni Starego Przedmieścia budowano statki dla armatorów z całej Europy
W 1342 roku decyzją administracji krzyżackiej opisywany obszar stał się własnością Głównego Miasta. Przez pewien czas funkcjonowała nazwa Neustadt (Nowe Miasto), została wyparta określeniem Vorstadt, oznaczającym Przedmieście. Przybywało zamówień stoczniowych, statki były budowane na zlecenie Holendrów, Anglików, Flamandów, a nawet Włochów. Jednym z najciekawszych zleceń była budowa dwóch karaweli („Struse of Dawske” i „Morian von Danzig”) dla króla angielskiego Henryka VIII. W okresie gdańskiego rozkwitu znaczenie produkcji stoczniowej zmalało, gdańszczanie chętniej angażowali się w lukratywne, obciążone mniejszym ryzykiem, pośrednictwo handlowe. Statków budowano mniej, mimo to stoczniowe funkcje Łasztowni ustały dopiero w drugiej połowie XIX wieku.
Pod koniec XIV stulecia wytyczono ulice pokrywające się z ciągami dzisiejszych ulic Rzeźnickiej, Żabi Kruk, Kładki oraz Kocurki. W początkach XV wieku w obrębie Starego Przedmieścia znajdowało się 370 posesji, niektóre z nich były ogrodami głównomiejskiego patrycjatu. Na potrzeby coraz większej społeczności wzniesiono kościół św. Piotra i Pawła, początkowo filialny wobec świątyni mariackiej, potem (od 1454) parafialny. Dzielnica odgrywała coraz istotniejszą rolę w gospodarczym funkcjonowaniu Gdańska, stąd budowa ciągu (1463-1490) gotyckich fortyfikacji, zaopatrzonego w co najmniej siedem solidnych baszt. Dwie z nich (jedna w stanie ruiny) przetrwały do czasów obecnych, to niemi świadkowie średniowiecznego rozdziału dziejów tych okolic.
W 1419 r. rozpoczęto budowę klasztoru franciszkanów, prace trwały przez kilka kolejnych dziesięcioleci. Powstał jeden z największych klasztorów franciszkańskich w Europie, o znaczącym oddziaływaniu religijnym i społecznym. Przy klasztorze powstała szkoła o niezłym poziomie nauczania, zakonnicy prowadzili ożywione duszpasterstwo wśród mieszkańców okolicy i położonych dalej Żuław Wiślanych. Konwent odegrał sporą rolę w początkowych procesach gdańskiej reformacji, zakonnik Aleksander Svenichen zasłynął z odważnych i postępowych nauczań, w gdańskiej historii zapisał się jako zwolennik umiarkowanej reformacji.
W 1558 r. nieliczni już zakonnicy zrzekli się praw do klasztornych zabudowań. W opuszczonym klasztorze władze miejskie otworzyły szkołę, przekształconą później (ok. 1580) w Gimnazjum Akademickie. Uczelnia przyciągała młodzież z Gdańska, Pomorza i jeszcze bardziej odległych zakątków kraju. Szkoła słynęła z wysokiego poziomu nauczania, z najbardziej znanych pedagogów tej uczelni wymienić można: Jana Hoppiusa, Jakuba Fabriciusa, Piotra Krügera, Joachima Pastoriusa czy też Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza. Heinrich Kühn w historii nauki zapisał się jako pionier teorii liczb zespolonych, prekursorem badań mikroskopowych był Johann Eichhorn, a Joachim Oelhaf, jako pierwszy w Europie Północnej, dokonał publicznej sekcji zwłok. W tej uczelni studiował Jan Heweliusz, który rozsławił polską naukę w uczonych kręgach całej Europy i stał się pierwszym polskim członkiem elitarnego londyńskiego Royal Society.
Upamiętnienie burmistrza Wintera
W ciągu XVI i XVII stulecia systematycznie malało produkcyjne znaczenie Starego Przedmieścia. Proces paradoksalnie wynikał z wielkiej zamożności gdańskiego kupiectwa, które czerpiąc wielkie profity z pośrednictwa w handlu zbożem odwróciło się od znacznie bardziej ryzykownych przedsięwzięć morskich. Nie bez znaczenia były silna konkurencja stoczni holenderskich i ograniczenia Motławy, zbyt płytkiej do budowy wielkich jednostek. Część terenów przeznaczono na cele handlowe. Od 1650 r. północny kraniec Łasztowni służył jako Targ Maślany, nieco wcześniej w pobliżu działać zaczął Targ Dylowy, pojawił się też Targ Koński.
Wzrosło natomiast militarne znaczenie okolicy. Po wybudowaniu ciągu fortyfikacji nowożytnych w przestrzeni Vorstadt powstała Mała Zbrojownia, z jej obszernych wnętrz wytaczano działa na wyniesienia pobliskich bastionów. Do dzisiaj zachowało się sporo zabytków tego obronnego rozdziału dziejów: wspomniana Mała Zbrojownia, Brama Nizinna i Bastion św. Gertrudy.
W XIX stuleciu ustała działalność słynnego Gimnazjum Akademickiego, w przestrzeni dzielnicy wyrosły za to inne ciekawe obiekty szkolne. W 1837 przy Targu Maślanym otwarto Gimnazjum Miejskie, fasadę budynku zaprojektował słynny Carl Fryderyk Schinkel. Niemal pół wieku później przy Holzgasse (obecnie ul. Kładki) powstała tzw. Victoriaschule, szkoła dla dziewcząt, nazwa upamiętniała małżonkę następcy tronu Rzeszy Fryderyka Wilhelma von Hohenzollerna.
Ciekawie zmieniła się przestrzeń Targu Maślanego. Otoczony stylowymi budynkami stał się jednym z najbardziej eleganckich placów miejskich. W 1875 przy tym placu placu stanęła fontanna, nawiązująca do zakończenia prac przy budowie miejskich wodociągów i kanalizacji. Miejsce jako Winterplatz upamiętniało postać wybitnie zasłużonego Leopolda von Wintera, wieloletniego nadburmistrza miasta Gdańska.
W tym stuleciu w opisywanej dzielnicy wyrósł największy w Gdańsku kompleks koszarowy. Określany jako Wieben-Kaserne służył jednostkom piechoty, grenadierom i wojskowej administracji. Ciekawych zmian nie koniec, bo w 1873 roku w zdewastowanym budynku Gimnazjum Akademickiego otwarto Muzeum Miejskie (Stadtmuseum), placówka z miejsca zyskała wielkie znaczenie w kulturalnym funkcjonowaniu Gdańska. Interesujących wątków w historii tej dzielnicy sporo: działalność stoczniowa, edukacyjna, odniesienia militarne, muzealne i wiele innych.
Dzielnica poważnie ucierpiała wiosną 1945 r. Przepadło sporo gęstej zabudowy, powojenna odbudowa zatarła urbanistyczną czytelność tej okolicy. Ruchliwa trasa W-Z na wiele dziesięcioleci odcięła dzielnicę od najważniejszej części gdańskiego Śródmieścia, stąd postępująca degradacja Starego Przedmieścia i nieobecność tej części miasta w szerszej świadomości gdańszczan – Stare Przedmieście jest na przykład nagminnie mylone z Dolnym Miastem, dzielnicą o zupełnie innej historii.
To z pewnością obszar o sporym potencjale, w którym współczesność ciekawie miesza się z kilkusetletnią historią. Kluczową kwestią jest zniesienie bariery Podwala Przedmiejskiego i sensowne zespolenie okolicy z resztą gdańskiego Śródmieścia.
Stare Przedmieście w Gdańsku – ciekawe miejsca i zabytki
Kaplica św. Anny
Zbudowana przy kościele św. Trójcy w 1480 r. W tej niewielkiej świątyni odprawiano nabożeństwa w języku polskim, w kosmopolitycznym Gdańsku polskojęzycznej ludności nigdy nie brakowało. Z tym niewielkim kościołem związany był kaznodzieja Krzysztof Celestyn Mrongowiusz, XIX-wieczny wybitny badacz i obrońca języka polskiego.
Baszta Biała
Średniowieczna wieża powstała w 1461 roku jako część zespołu tzw. Bramy Nowej. Od XVII stulecia pełniła funkcję magazynu prochu. W latach 80-tych ubiegłego stulecia zabytkowy obiekt został przejęty przez Klub Wysokogórski. W trakcie prac remontowo-adaptacyjnych wewnątrz odkryto malowidła ścienne o świeckiej tematyce. Baszta Biała jest jedynym w całości zachowanym zabytkiem średniowiecznych fortyfikacji Starego Przedmieścia.
Kościół św. Trójcy
W gotyckiej bryle zawarte dwa kościoły: Wieczerzy Pańskiej i właściwa świątynia św. Trójcy. Dwie sakralne przestrzenie rozdziela tzw. lektorium, zdobiona ściana działowa, jedyne oryginalne w Polsce! Ten drugi co do wielkości kościół gdański został zbudowany wysiłkiem franciszkanów, w Gdańsku pojawili się w 1419 roku. W połowie XVI wieku zakonnicy opuścili miasto, wrócili tu dopiero w 1945 roku. Dzięki ich zaangażowaniu kościół podniesiono z wojennych zniszczeń, a w ostatnich latach prace renowacyjne nabrały zdumiewającego tempa i rozmachu. Wewnątrz zachowało się sporo autentycznych dzieł sakralnej sztuki: m.in. ambona z XVI wieku, późnogotyckie stalle, epitafia, płyty nagrobne i wiele innych…
Kościół św. Piotra i Pawła
Budowę świątyni rozpoczęto na przełomie XIV i XV wieku, początkowo ten sakralny obiekt był filią kościoła Mariackiego. Podniesienie do rangi świątyni parafialnej nastąpiło w 1454 roku. Zabytek wyróżnia się charakterystycznie schodkową wieżą, to nieodłączny element ujmowanej od południa panoramy historycznego Gdańska. Od 1622 roku świątynia służyła gdańskim kalwinom. Pod koniec II wojny światowej zabytek został zniszczony, ze względu na niechęć władz państwowych do odbudowy przystąpiono dopiero kilkadziesiąt lat później. Wewnątrz zachowana kaplica rodowa Uphagenów oraz zrekonstruowany barokowy ołtarz główny. W kościelnej kaplicy obraz Matki Bożej Łaskawej, przywieziony po wojnie z kresowego Stanisławowa. W kościele spotykają się też wierni obrządku ormiańskiego.
Muzeum Narodowe
Placówka działa w dawnym franciszkańskim klasztorze, stanowi kontynuację otwartego w 1873 roku Muzeum Miejskiego. W muzealnych zbiorach cenne eksponaty, ciekawie ilustrują osiągnięcia gdańskiej sztuki od czasów średniowiecza do połowy XX wieku. Warto wspomnieć o kolekcji obrazów holenderskich, wśród nich prace m.in. Jana van Goyena i Pietera Breugela. Absolutną rewelacją jest „Sąd Ostateczny” Hansa Memlinga, uznawany za jeden z najcenniejszych obrazów na świecie! Wartość prezentowanych eksponatów podkreśla przeszło pięćsetletnia historia budynku, eksponaty prezentowane są w dawnych klasztornych pomieszczeniach: refektarzu, kapitularzu i krużgankach.
Zabudowa
W przestrzeni Starego Przedmieścia zachowało się sporo autentycznej zabudowy z poł. XIX stulecia. Budynki głównie w przestrzeni Placu Wałowego, takie obiekty również wzdłuż ulicy Dolna Brama. Na uwagę zasługuje też długi szkieletowy budynek (ul. Pod Zrębem), kiedyś takich budynków było w Gdańsku mnóstwo, ale jako pierwsze poddały się podpaleniom z wiosny 1945 roku. Stan większości kamienic opłakany, przegrana w walce z czasem i zaniedbaniem niemal pewna. Dobrym pomysłem jest więc fotografowanie tych odchodzących w zapomnienie obiektów.
Bastion św. Gertrudy
Potężny obiekt wzniesiono na przełomie XVI i XVII wieku według koncepcji Antoniego van Obberghena. Nazwa nawiązuje do funkcjonującego niegdyś w pobliżu szpitala św. Gertrudy. Bastion wyposażono w rozbudowane kazamaty, niestety od lat brakuje pomysłu na ich sensowne wykorzystanie. Ze szczytu obronnego zabytku podziwiać można panoramę południowej części Gdańska, ciekawie rysuje się okryte bujną roślinnością wyniesienie Biskupiej Górki.
Bastion Żubr
Obiekt wzniesiono w latach 30-tych XVII wieku przy częściowym wykorzystaniu miejskich odpadów. Przez kilka stuleci w odniesieniu do bastionu używano nazwy Aurochs (Tur) lub Maidloch (Babi Dół), po 1945 roku niepoprawnie wprowadzono obecne określenie. Ten fortyfikacyjny zabytek stanowił część bastionowego ciągu, zabezpieczającego miasto od strony południowej, jako jedyny uniknął niwelacji. Ze szczytu bastionu podziwiać można rozległą panoramę południowo-wschodniej części miasta oraz Żuław Gdańskich. Doskonale widać unikatowy zespół Śluzy Kamiennej.
Gimnazjum Polskie
Otwarta w 1922 roku szkoła szybko stała się placówką o kluczowym znaczeniu dla polskiej społeczności w Wolnym Mieście Gdańsku. W działalność szkoły zaangażowały się m.in. osoby: Władysław Pniewski, Jan Augustyński, Stanisław Przybyszewski z córką Stanisławą. Każda z tych postaci zapisała ważne karty w dziejach polskiej kultury międzywojennego Gdańska. W latach 1937-39 na ścianach szkolnej auli wymalowano tzw. „Niebo polskie”, niestety ta wspaniała praca Bolesława Cybisa i Jana Zamojskiego została zniszczona z polecenia niemieckich urzędników. Od kilku lat podziwiać można rekonstrukcję tego niezwykłego dzieła. W okolicach wejścia wielki kamień z inskrypcją opisującą zasługi Stanisławy Przybyszewskiej.
Lastadia
Obecnie nazwy Lastadia używa się w odniesieniu do jednej z ulic Starego Przedmieścia, kiedyś tak określano działający w okolicy kompleks stoczniowy. W tej najstarszej gdańskiej stoczni budowano statki kupieckie, a w połowie XVI wieku budową dwóch karaweli zrealizowano zamówienie dla angielskiego króla Henryka VIII. Lastadia tętniła życiem, w proces budowy statków angażowano mistrzów ciesielstwa, masztowników, kotwiczników, smolarzy, powroźników… To właśnie Lastadia dała początek opisywanej dzielnicy, w ślad za rozwijającą się zabudową mieszkaniową pojawiły się kościoły i fortyfikacje. W drugiej połowie XIX wieku stoczniowej działalności zaniechano, głównie ze względu na technologiczną rewolucję i niedostosowanie płytkiej Motławy do wymogów nowoczesnego budownictwa okrętowego. Prace archeologiczne z 2004 roku potwierdziły stoczniową przeszłość tej części Gdańska.
Klub Wodny „Żabi Kruk”
W klubowej przystani wypożyczyć można kajaki, zatem możliwość organizacji nietypowej, wodnej wycieczki – Gdańsk widziany z perspektywy Motławy czy Wisły prezentuje się zupełnie inaczej… Najchętniej wybierana trasa: Stara Motława i przeprawa wzdłuż najważniejszych zabytków starego portu – Polski Hak – Martwa Wisła – Most Siennicki – Rozwojka – Opływ Motławy – Kanał Smolny – klub kajakowy.
Targ Maślany
W połowie XVII wieku ten fragment Starego Przedmieścia objęli sprzedawcy masła, stąd nazwa Buttermarkt. Ze względu na sprzedaż garnków używano też czasem nazwy Topfmarkt, czyli Targ Garnkowy. W pierwszej połowie XIX wieku targowisko zlikwidowano, niedługo potem (1837) wzniesiono okazały gmach Gimnazjum Miejskiego i potem budynek Naddyrekcji Poczty Królewskiej. Pojawiła się też zabudowa mieszkaniowa. W 1875 roku w eleganckiej przestrzeni dawnego Buttermarkt zawitała fontanna upamiętniająca zakończenie prac przy budowie miejskich wodociągów. Plac określano później jako Winterplazt, dla podkreślenia zasług nadburmistrza Leopolda von Wintera. Za jego kolejnych kadencji przeprowadzono spektakularną modernizację miasta Gdańska. Winterplatz uchodził za najbardziej elegancko zaaranżowany plac w mieście. Sporo budynków zachowało się do czasów obecnych, elegancja przetrwała tylko na starych fotografiach.
Victoriaschule
Budowę gmachu rozpoczęto w 1881 roku, prace zakończono dwa lata później. W tym okazałym gmachu przy Holzgasse (obecnie ul. Kładki) działała szkoła żeńska. Nazwa Städtische Victoriaschule upamiętniała księżną Wiktorię, żonę następcy cesarskiego tronu. W opisywany zabytek wpisuje się martyrologia wrześniowa, od wybuchu wojny do połowy października 1939 działał w nim obóz przejściowy dla aresztowanych Polaków. Wewnątrz prowadzono brutalne przesłuchania, wiele osób dotkliwie pobito. W 1958 roku męczeństwo Polaków upamiętniono odsłonięciem okolicznościowej tablicy.
Brama Nizinna
Prace przy budowie tej nowożytnej bramy zakończono w 1626 roku, obiekt wzniesiono pod nadzorem i według koncepcji Jana Strakowskiego. Budynek malowniczo prezentuje się od strony południowej, skąd widać flankujące wjazd fortyfikacje ziemne. Na ścianach bramy zachowały się napisy wyskrobane przez bawiących w Gdańsku żołnierzy napoleońskich. Autentyczne drewniane wrota zostały niedawno zdemontowane i złożone w składnicy konserwatorskiej. Ze względu na intensywny ruch samochodowy stan zabytku z roku na rok coraz gorszy.
Mała Zbrojownia
Zabytek powstał w latach 1643-45 według projektu Jerzego Strakowskiego. Na wschodniej elewacji efektowne przedstawienie herbu Gdańska z datą 1645, oznaczającą zakończenie prac budowlanych. Obiekt w bliskim sąsiedztwie Bastionu św. Gertrudy, bezpośrednio z arsenału na stanowiska ogniowe wtaczano armaty, wykorzystywano do tego układ zygzakowatych ramp. Zabytek został poważnie uszkodzony pod koniec II wojny światowej, po odbudowie obiekt służył jako baza przedsiębiorstwa taksówkowego, od 1993 mieści się tutaj Wydział Rzeźby Akademii Sztuk Pięknych.
Śluza Kamienna
Unikatowy obiekt powstał w latach 1619-24 według planów holenderskich inżynierów Willema Jansena Benninga i Adriana Olbrantsena. Śluza była kluczowym węzłem miejskiej ochrony przeciwpowodziowej, umożliwiała regulację poziomu wody w fosach oraz zalanie południowego przedpola Gdańska. Śluza z kamiennymi grodziami i malowniczymi wieżyczkami jest hydrotechnicznym unikatem w europejskiej skali, niestety od dziesięcioleci zabytek wyczekuje renowacji.
Baszta pod Zrębem
Basztę wzniesiono w 1487 roku jako wzmocnienie południowo-wschodniego narożnika umocnień. Obiekt wyposażono w tzw. hurdycje, czyli nadwieszony drewniany ganek bojowy, zwiększający obronne możliwości budynku. Po wybudowaniu ciągu fortyfikacji ziemnych baszta straciła militarne znaczenie i była wykorzystywana jako magazyn prochu. Do 1945 roku stosowano nazwę „Trumpfturm”, co oznacza Baszta Atutowa, potem wprowadzono oderwane od historycznego kontekstu określenie „baszta Pod Zrębem”. Nadwątlony upływem czasu i pozbawiony właściwej opieki zabytek dwukrotnie się zawalił (1975 i 1982), obecnie pozostałości baszty to malowniczy, ale i smutny akcent przestrzeni Starego Przedmieścia.
Plac Wałowy
Opisywany obszar powstał w XVI stuleciu wraz z wytyczeniem nowego ciągu gdańskich fortyfikacji. W latach 1643-45 trwały prace przy budowie tzw. Małej Zbrojowni, o ich zakończeniu informuje data wykuta na kartuszu herbowym, wkomponowanym we wschodnią fasadę zabytku. Od połowy XIX wieku w obszarze placu odbywały się musztry żołnierskie. Nieco później od strony wschodniej wzniesiono ciąg mieszkalnej zabudowy. Plac Wałowy to wyjątkowy fragment gdańskiej przestrzeni, z autentyczną (niestety zaniedbaną) zabudową. W pobliżu ciekawe nagromadzenie zabytków fortyfikacyjnej sztuki: średniowieczna Baszta Biała, Mała Zbrojownia, nowożytne fortyfikacje bastionowe oraz XIX-wieczne koszary.
Koszary pruskie
Koszarowe obiekty budowano etapami w drugiej połowie XIX wieku, w rezultacie powstał największy gdański kompleks koszarowy. W budynkach stacjonowały jednostki pruskiej (potem niemieckiej) piechoty. Koszarowy zespół określano jako Wieben-Kaserne, nazwa nawiązywała do wybitnego konstruktora holenderskiego pracującego w Gdańsku w I połowie XVII stulecia. Podczas II wojny światowej w koszarach stacjonowały jednostki Wehrmachtu, w okresie powojennym obiekty były wykorzystywane przez Unimor, obecnie działają tu urzędy i szkoła wyższa.
Pozostałości dworca kolejowego
Pierwszy gdański dworzec kolejowy powstał na obszarze Starego Przedmieścia, kolejowy kompleks określano jako Danzig Leege Tor (Gdańsk Brama Nizinna) lub Ost Bahnhof (Brama Wschodnia). Pierwsze pociągi obsługiwano od 1852 roku, gdy zakończono budowę połączenia kolejowego Gdańsk-Tczew. Ciekawie rozwiązano problem przejazdu przez linię miejskich fortyfikacji, wjazd zabezpieczała specjalna brama kolejowa, wyposażona m.in. w otwory strzelnicze. Reszki wjazdu zachowały się do czasów obecnych. Pod koniec XIX wieku na dworcu zaprzestano obsługi ruchu pasażerskiego, nadal zajeżdżały pociągi towarowe. Pod koniec II wojny światowej dworzec został zniszczony, po częściowej odbudowie przez kolejnych kilkadziesiąt lat nadal obsługiwano tu kolejowy ruch towarowy. Obecnie w dawnej kolejowej przestrzeni powstaje nowoczesna zabudowa mieszkaniowa.
