Elekcja królewska z 1576 roku przyniosła ciąg decyzji i wydarzeń, które po zsumowaniu poskutkowały buntem Gdańska i wojną między Rzeczpospolitą a tym portowym miastem.
Przyczynowe tło tego konfliktu było oczywiście znacznie szersze i sięgało panowania Zygmunta Augusta, ostatniego władcy z dynastii jagiellońskiej. Natomiast jego przebieg ujawnił pierwsze symptomy ustrojowego kryzysu państwa polsko-litewskiego.
24 wrzesień 1576 roku – Sąd królewski ogłosił banicję miasta Gdańska
Patrycjat gdański miał nad czym rozmyślać. Reformy zainicjowane przez króla Zygmunta Augusta miały na celu bardziej konkretne podporządkowanie miasta polityce państwowej oraz umocnienie realnej pozycji Polski nad Bałtykiem. Stąd działania Komisji Morskiej i ustanowienie tak zwanych Statutów Karnkowskiego – światle i postępowo definiujących stosunek państwa do złożonej tematyki morskiej.
Więcej dla państwa, trochę mniej dla Gdańska – do tak ujętego tematu z wielką niechęcią odnieśli się patrycjusze gdańscy.
Opinia publiczna w Rzeczpospolitej nie była dłużna. Gdańsk-Chłańsk! Takim mało pochlebnym zwrotem polska szlachta określała nadmotławskie miasto i miała w tym sporo racji.
Podwójna elekcja Stefana Batorego i Maksymiliana II Habsburga
Ucieczka króla Henryka Walezego po raz kolejny w krótkim czasie postawiła Rzeczpospolitą przed koniecznością wyboru monarchy. Liczyło się dwóch kandydatów – Maksymilian II Habsburg oraz siedmiogrodzki książę Stefan Batory. To w takim skrócie, bo przecież warunkiem objęcia tronu był ślub z Anną Jagiellonką – siostrą zmarłego kilka lat wcześniej Zygmunta Augusta.
Patrycjat gdański opowiedział się za opcją habsburską, dla miasta bardziej korzystną i rokującą cofnięcie zapoczątkowanych reform i potwierdzenie uprzywilejowanej pozycji miasta.
Węgierski pretendent wykazał się większą skutecznością i energią działania, w dniu 1 maja 1576 roku Stefan Batory został koronowany na władcę Rzeczypospolitej. Miasto Gdańsk nie wycofało jednak poparcia opcji habsburskiej, co więcej w dniu 4 czerwca Rada Miasta złożyła deklarację wierności Maksymilianowi II. Szerszy konflikt wisiał w powietrzu, a zewnętrznych sił zainteresowanych jego eskalacją też nie brakowało.
Od końca sierpnia 1576 roku król Stefan Batory przebywał w Toruniu, gdzie od kolejnych posłów stanów pruskich przyjmował hołdy i przysięgi wierności. Delegaci gdańscy nie dojechali, a hołd wierności uzależnili od zatwierdzenia gdańskich praw i przywilejów. Nowy król chciał też pewnie wykorzystać okazję i pokazać otoczeniu swoją energię i zdecydowanie, stąd stanowcze zaostrzenie kursu wobec aroganckiego miasta.
Obrady sądu królewskiego w sprawie miasta Gdańska
W dniu 20 września 1576 roku rozpoczęły się obrady sądu królewskiego, ich głównym tematem była postawa Gdańska i obraza królewskiego majestatu. Kilka dni później sąd ogłosił banicję miasta Gdańska.
Decyzja wyjmowała miasto z systemu prawnego Rzeczypospolitej i oznaczała eskalację polityczno-ustrojowego konfliktu.
I początek wojny, bo miasto Gdańsk bogate w finansowe zasoby, międzynarodowo ustosunkowane – nie zamierzało rezygnować z obranego kursu.
Król Stefan Batory szybko zderzył się z ustrojowymi meandrami państwa szlacheckiego. Na przykład Sejm odmówił uchwalenia podatków na kampanię zbrojną i pacyfikację zbuntowanego miasta. Do planów wojny z Gdańskiem chłodno odnieśli się państwowi prominenci – Piotr Zborowski i Jan Zamoyski. Marudziła też szlachta, zaniepokojona ewentualnością zakłóceń w lukratywnym handlu zbożowym i nagle niezainteresowana ukróceniem wyśmiewanego wcześniej Chłańska.
Zobacz też – Dlaczego pozycjonowanie sklepów internetowych jest bardzo ważne?
Miasto Gdańsk nie marnowało czasu. Z Kolonii ściągnięto zawodowego oficera Hansa Winkelbrucha, który miał wyszkolić miejskie oddziały i przygotować miasto do obrony. Uzyskano też zapowiedź pomocy duńskiej, gromadzono zapasy i rozbudowywano miejskie fortyfikacje.
Konflikt przerodził się w regularną wojnę, obfitującą w dramatyczne wątki i epizody. W bitwie pod Lubiszewem (17 kwietnia 1577 roku) przeważająca liczebnie armia gdańska została zmiażdżona przez nieliczne, lecz świetnie dowodzone oddziały zawodowych wojsk koronnych. Z kolei w zaciekłym i nieskutecznym oblężeniu Twierdzy Wisłoujście (sierpień-wrzesień 1577 r.) wielkie straty poniosły wojska królewskie.
Gdańszczanie podejmowali też działania zaczepne, czego przykładem atak morski na port w Elblągu oraz niemal doszczętne zniszczenie klasztoru w Oliwie.
Wojna polsko-gdańska zakończyła się dopiero w grudniu 1577 roku. Miasto przeprosiło króla i zobowiązało się do wypłaty odszkodowań. Z kolei monarcha wycofał się z programu reform polityki morskiej i wzmocnienia pozycji państwa nad Bałtykiem.
Zobacz też – Czym jest lokata mobilna? – Czy warto ją założyć?
Gdańsk potwierdził swoją uprzywilejowaną pozycję, dla miasta oczywiście wielce korzystną, za to niebezpieczną z perspektywy całości zwanej Rzeczpospolitą…
