Dopiero niedawno zakończono odbudowę tego jednego z największych zabytkowych kościołów Gdańska. Pierwsza wzmianka o działającej tu kaplicy pochodzi z 1358 roku, sakralny obiekt funkcjonował jako filia kościoła św. Katarzyny.
Wschodnia ściana kościoła św. Jana odchyliła się od pionu o ponad metr!
Budowa właściwej, trójnawowej świątyni, rozpoczęła się ok. 1360 roku, prace z przerwami prowadzono do połowy XV stulecia. W 1456 roku świątynia stała się niezależnym kościołem parafialnym. Ze względu na bliskie sąsiedztwo Motławy i oczywistą podmokłość terenów już w XVI stuleciu zaobserwowano nierównomierne osiadanie świątyni.
Nie bez znaczenia były też słabej jakości fundamenty oraz zbyt głęboki poziom kościelnych pochówków. Przekrzywienie świątyni wyraźnie widać w malowniczym zaułku Zachariasza Zappio, gdzie ściana wschodnia odchyliła się od pionu o przeszło metr! Pomimo pośpiesznego dobudowania przypór nie ustabilizowano kościelnej bryły.
W połowie XVI stulecia świątynię przejęli protestanci i na nowo zaaranżowali wystrój kościelnego wnętrza. Większość zachowanego wyposażenia nawiązuje do bogatego rozdziału luterańskiej przeszłości Gdańska.
Zabytki w gdańskim kościele św. Jana
Ołtarz główny
Absolutny unikat sakralny, uznawany za największy ołtarz kamienny w Polsce! Wykonany z piaskowca gotlandzkiego i marmuru, zawiera liczne odwołania do postaci św. Jana Chrzciciela – głównego patrona opisywanej świątyni. Dzieło powstało według koncepcji Abrahama van den Blocke, jednego z najwybitniejszych artystów w gdańskiej historii.
Nagrobek Nathaniela Schrödera
Barokowy sarkofag został wykonany z piaskowca i marmuru. Nathaniel Schröder pełnił funkcję gdańskiego rajcy, dał się też poznać jako utalentowany rysownik. Sporo podróżował, za wybitne zasługi został uhonorowany orderem Republiki Weneckiej, okazały lew to nawiązanie do herbu tego kupieckiego państwa.
Epitafium Aldegundy Zappio
To wybitne dzieło luterańskiej sztuki sepulklarnej powstało w 1664 roku. Pełne rodzicielskich emocji epitafium upamiętnia córkę Zachariasza Zappio, bogatego i wpływowego członka tej parafii. Portret dziewczynki w górnej części dzieła, w dolnej aniołek puszczający bańki, to symboliczne przedstawienie dziecięcej zabawy, ale też kruchości i ulotności życia…
Epitafium Johanna Hutzinga
Upamiętnia jednego z pierwszych pastorów lokalnej parafii. W epitafium wykład na temat luterańskiej teologii i sporo antykatolickich nawiązań…
Epitafium Thomasa Moviusa
Upamiętnia nauczyciela działającej w pobliżu szkoły świętojańskiej. Główny motyw dzieła to tematyka Zmartwychwstania.
Rzeźba Ukrzyżowanie z 1482 roku
Ukrzyżowany Chrystus w południowej części transeptu, gotycka rzeźba powstała pod koniec XV stulecia. Planuje się montaż dzieła w pierwotnej lokalizacji, czyli w belce tęczowej nawy głównej.
Płyty nagrobne
W kościelnej posadzce sporo płyt nagrobnych z niemieckojęzycznymi inskrypcjami. Na wielu charakterystyczny znak własnościowy kościoła św. Jana, to krzyż z pięcioma ramionami.
W kościele św. Jana odbył się chrzest Jana Heweliusza
W 1611 roku w tym kościele ochrzczony został Jan Heweliusz, przyszły wybitny astronom i wyjątkowa postać w przeszło tysiącletnich dziejach Gdańska. W drugiej połowie XVII stulecia w działalność parafii zaangażował się Zachariasz Zappio – bogaty kupiec, patrycjusz i przyjaciel króla Jana III Sobieskiego. Dzięki realizacji jego testamentu świątynia wzbogaciła się o parafialną bibliotekę.
Szerszych nawiązań historycznych znacznie więcej, w opisywanej świątyni w listopadzie 1916 roku Erwin Rommel i Lucia Maria Mollin przyjęli sakrament małżeństwa. Wspomniany żołnierz został jednym z najwybitniejszych dowódców II wojny światowej i najmłodszym feldmarszałkiem w niemieckiej historii.
Kościół został poważnie zniszczony pod koniec II wojny światowej, na szczęście dzięki przeprowadzonej wcześniej ewakuacji uratowano wiele bezcennych dzieł sakralnej sztuki.
Powojenna odbudowa to trwająca kilkadziesiąt lat epopeja, ze względu na brak środków (i chyba też chęci) tempo było wyjątkowo powolne. Prace zostały też spowolnione przez katastrofę budowlaną z 1 V 1986 roku, gdy zawaliła się spora część kościelnych sklepień. Wielkim wyzwaniem była kwestia ustabilizowania bryły świątyni, dokonano tego przez zastosowanie technologii betonowych zastrzyków.
Zabytkiem administruje Nadbałtyckie Centrum Kultury. Wewnątrz organizowane są imprezy kulturalne: koncerty, przedstawienia i wystawy. Raz w tygodniu w ramach Duszpasterstwa Środowisk Twórczych Archidiecezji Gdańskiej odprawiana jest msza święta.
