Opisywany zabytek nawiązuje do trwającej wiele stuleci autonomii Starego Miasta. Ten niezależny ośrodek miejski został co prawda podporządkowany Prawemu Miastu (XV w.), ale zachowane zostały pewne pozory samodzielności, m.in. prawo posiadania własnego ratusza, wyboru rajców i ławników.
Ratusz Staromiejski powstał według projektu mistrza Antona van Obberghena
Pierwsza wzmianka o ratuszu sięga XIV wieku, gdy za zgodą wielkiego mistrza Winrycha von Kniprode zbudowano siedzibę staromiejskiej administracji. Kilkadziesiąt lat później (poł. XV w.) wzniesiono nowy obiekt, po kolejnych stu latach stan techniczny budynku budził coraz większe obawy. Z tej przyczyny (jak też ze względów prestiżowych) podjęto decyzję o budowie nowej siedziby. Na ten cel brakowało jednak środków, dlatego do Rady Prawego Miasta skierowano prośbę o pożyczkę 2 tysięcy florenów. Dopiero 12 lat później odpowiedziano pozytywnie, być może przez taką zwłokę rajcy Prawego Miasta chcieli mniej zamożnym kolegom pokazać miejsce w szeregu.
Nowy budynek wzniesiono w latach 1587-1589, prace wykończeniowe trwały do 1595 roku. Ratusz został zbudowany według projektu rozchwytywanego wówczas Antona van Obberghena. Przy pracach prawdopodobnie zaangażowali się inni wybitni gdańscy artyści: Willem van den Blocke i Willem van der Meer z Gandawy.
W tym manierystycznym zabytku szczególnie efektownie prezentuje się portal z hermowymi konsolami, aniołami i maskami. Nieco wyżej fryz z herbami Polski, Gdańska i Prus Królewskich, to motyw popularnej w mieście triady heraldycznej. Widać też kartusz z datą 1587, czyli oznaczeniem daty rozpoczęcia budowy. Z narożnych partii budynku wyrastają smukłe wieżyczki, całość wieńczy ośmioboczna wieża o dwóch latarniach i trzech hełmach.
Zobacz też – Skuteczna zmiana ubezpieczyciela – najważniejsze informacje
Najsłynniejszą postacią związaną z tym zabytkiem był Jan Heweliusz. Ten wybitny astronom i wynalazca mieszkał w pobliżu, a w ratuszowych wnętrzach udzielał się jako ławnik i rajca. W ratuszowych piwnicach magazynowano piwo uwarzone w należącym do astronoma browarze.
Budynek jako jeden z nielicznych zabytków Starego Miasta przetrwał wiosnę 1945 r, dlatego zachował się dawny układ wnętrz z ciekawym wyposażeniem. Wewnątrz niewiele jednak odniesień do XVI czy XVII stulecia, za to sporo obiektów przeniesionych z gdańskich kamienic, remontowanych pod koniec XIX wieku.
Wnętrza Ratusza Staromiejskiego w Gdańsku
Sień
W dolnej częsci portal przeniesiony z kamienicy Ferberów (ul. Długa 28), w części górnej kompozycja kafli z Delft z przedstawieniem pejzaży i scenek rodzajowych; bardzo ciekawie prezentuje się trójdzielna arkada z Domu Schumannów (ul. Długa 45) z wyobrażeniem rzymskich bóstw: Junony, Merkurego i Neptuna.
Sala Mieszczańska
Najbardziej reprezentacyjne pomieszczenie w ratuszowym wnętrzu, tutaj odbywały się uroczystości, śluby, bankiety itd. Warto zwrócić uwagę na kasetonowy strop, dwa neorenesansowe kominki oraz ciekawy fryz z herbami (aż 51!) miast pruskich.
Gabinet Burmistrza
Wewnątrz ciężkie meble gdańskie (a dokładniej ich imitacje) i malowidła o tematyce Męki Pańskiej przeniesione z kamienicy przy ul. Podwale Staromiejskie 69/70.
Obecnie w ratuszu działa Nadbałtyckie Centrum Kultury, to placówka o sporych zasługach dla rozwoju lokalnej działalności kulturalnej.
