Kwidzyński zespół katedralno-zamkowy przez długie wieki odgrywał ważną rolę w funkcjonowaniu całego regionu powislańskiego.
Bliżej znana historia tego miejsca rozpoczyna się mniej więcej w połowie XIII wieku, gdy staraniem Zakonu Krzyżackiego ustalono podział ziem pruskich na cztery obszary diecezjalne: chełmiński, pomezański, sambijski i warmiński.
Kwidzyński zespół katedralno-zamkowy był stolicą diecezji pomezańskiej
Stolicą diecezji pomezańskiej ustanowiono wtedy bliską okolicę pruskiego grodu Kwedis, pierwszym biskupem został dominikanin Ernest. Na przełomie lat 1284/1285 powstała też kapituła pomezańska i zapadła decyzja o budowie odpowiedniej diecezjalnej siedziby.
Powstały dwa zamkowe i reprezentacyjne zespoły. Tak zwany Stary Zameczek wyrósł na przełomie XIII i XIV wieku z przeznaczeniem na siedzibę biskupów pomezańskich. Budynek został poważnie zniszczony podczas ostatniej wojny polsko-krzyżackiej (1519-1521), odbudowy zaniechano i w kolejnych latach prowadzono prace rozbiórkowe. Z tego zamku prawdopodobnie pochodzi południowy portyk kościoła katedralnego.
W okresie międzywojennym z niemieckiej inicjatywy odbyły się szeroko zakrojone prace archeologiczne, dzięki którym poznano układ tego najstarszego kwidzyńskiego założenia zamkowego. Zamek składał się z dwóch skrzydeł z dwiema wieżami i stołpem oraz dziedzińcem zabezpieczonym solidnym murem od strony północnej i zachodniej.
Badacze znaleźli sporo profilowanych cegieł i płyt maswerkowych, zatem zdobień i ornamentyki przy budowie tego zamku z pewnością nie poskąpiono.
W pierwszych dziesięcioleciach XIV wieku zbudowano też Zamek Kapituły Pomezańskiej. Powstała czteroskrzydłowa budowla na planie zbliżonym do kwadratu z wysokimi wieżami w narożach. Dziedziniec otaczał dwukondygnacyjny krużganek, wjazd prowadził od północy, od strony gospodarczego podzamcza.
Najważniejsze prace budowlane zakończono do połowy XIV wieku, przez kilka kolejnych dekad trwała budowa monumentalnego gdaniska – obecnie najbardziej charakterystycznego kwidzyńskiego znaku rozpoznawczego.
Początkowo zamek funkcjonował jako niezależna siedziba, potem został złączony z pobliskim kościołem katedralnym. Południowo-zachodnia wieża zamkowa została wtedy przekształcona w dzwonnicę.
Za czasów biskupa Jana Möncha (1371-1409) budowa kościoła katedralnego dobiegła końca.
Powstał niezwykły zespół skomponowany z dwóch zamkowych siedzib, katedry i obręczy fortyfikacji doskonale zgranych z lokalnymi warunkami terenowymi. Wzgórze katedralno-zamkowe stało się centrum życia religijnego i administracyjnego całego regionu pomezańskiego.
Nie brakowało też ważnych wydarzeń historycznych. W celi kwidzyńskiej katedry ostatnie lata życia spędziła bł. Dorota z Mątowów Wielkich. We wspomnianym kościele pochowano też trzech wielkich mistrzów krzyżackich: Wernera von Orseln, Ludolfa Koeniga von Wattzau i Henryka von Plauen. Ich szczątki zostały znalezione podczas szeroko zakrojonych prac archeologicznych w 2007 roku.
Po II pokoju toruńskim (1466) Kwidzyn pozostał w granicach okrojonego państwa krzyżackiego. Spór o obsadę biskupstwa warmińskiego przerodził się w tzw. wojnę księżą – konflikt polsko-krzyżacki o całkiem szerokim zasięgu oddziaływania.
Kwidzyński zespół zamkowy został podczas tej wojny poważnie zdewastowany, prace remontowe trwały do 1487 roku.
W kolejnej i ostatniej już wojnie polsko-krzyżackiej (1519-1521) niemal całkowitemu zniszczeniu uległ zamek biskupi, dewastacje nie ominęły też zamku kapitulnego.
Niedługo potem nastąpiła sekularyzacja Zakonu Krzyżackiego i ustanowienie protestanckich Prus Książęcych, zatem w tym krótkim okresie zawirowań politycznych i dziejowych nie brakowało.
W kolejnych stuleciach zamek kwidzyński pełnił funkcję książęcej siedziby
W latach trzydziestych XVI wieku zamek kapitulny został wyremontowany z inicjatywy protestanckiego biskupa Paulusa Speratusa, a po jego śmierci budynki przejęła administracja książęca.
Przez kolejne wieki zamkowy obiekt był więc państwową rezydencją, w której na przykład w 1709 roku kwaterował car Piotr I, zaproszony do Kwidzyna przez pruskiego króla Fryderyka I.
W tym czasie nie rozumiano jeszcze znaczenia dorobku wcześniejszych epok i konieczności jego zachowania dla późniejszych pokoleń. Degradacja budowli zamkowej stale więc postępowała. W 1728 roku południowe skrzydło kwidzyńskiego zamku zostało przekształcone w wojskowy magazyn, częściowo rozebrano też krużganek zachodni.
Pod koniec XVIII stulecia zapadła decyzja o rozbiórce skrzydeł zamkowych od południowej i wschodniej strony, z pozyskanego budulca wzniesiono gmach kwidzyńskiego Sądu Ziemskiego, budynek zobaczyć można przy ulicy Braterstwa Narodów 59.
Na szczęście przybywało historycznej świadomości i przekonania o potrzebie ochrony zabytków przeszłości.
Po rozporządzeniu króla Fryderyka Wilhelma IV z 1854 roku zaprzestano rozbiórek i dewastacji, a niedługo potem rozpoczęły się prace rekonstrukcyjne i konserwatorskie. Dalekie jeszcze od przyjętych później kanonów i standardów, nauka konserwatorska dopiero raczkowała, ale niezaprzeczalnym skutkiem stało się powstrzymanie degradacji kwidzyńskiego kompleksu zamkowego.
Więzienie i hitlerowska szkoła
Ważnym etapem prac konserwatorskich kierował Gustav Reichert, pod jego nadzorem odbudowano narożne wieże, zrekonstruowano gotyckie sklepienia w pomieszczeniach skrzydła północnego i uzupełniono braki w detalach architektonicznych.
Do 1935 roku w zamkowym kompleksie funkcjonował sąd z więzieniem. Po dalszych adaptacjach rozpoczęła się działalność szkoły Hitlerjugend HJ-Ostlandführerschule i w takim charakterze zamek był wykorzystywany do wiosny 1945 roku.
Kwidzyńskie miasto zostało dotkliwie zniszczone podczas schyłkowych działań II wojny światowej, na szczęście szaleństwo destrukcji ominęło bezcenny zespół katedralno-zamkowy.
W 1949 roku kompleks został przejęty przez Ministerstwo Kultury i Sztuki, rok później rozpoczęła się działalność zamkowego muzeum.
Zamek w Kwidzynie – ciekawe miejsca
Gdanisko
Najbardziej charakterystyczna część kwidzyńskiego zamku pełniła kiedyś funkcję wieży sanitarno-ustępowej.
Do średniowiecznej toalety prowadzi ganek o długości 55 metrów, wsparty na pięciu arkadach kilkunastometrowej wysokości. W wieży przebito otwór zrzutu nieczystości, które były następnie spłukiwane przez nurt płynącego w dole strumienia.
W tym fortyfikacyjnym obiekcie znajdowały się też dobrze zaopatrzone magazyny.
Określenie gdanisko może kojarzyć się z Gdańskiem i właśnie niechęcią do tego bogatego miasta tłumaczono takie nazewnictwo. Językoznawcy wskazują na prasłowiańskie słowa: „gd” oznaczające mokry, zarośnięty i „gdanie” – rozlewisko, mokradło. A może „gdanisko” wzięło się od wieży skierowanej w stronę Danii. Jak to ze starymi nazwami bywa – pewności nie ma.
W latach 1817-1935 w wieży i ganku działało więzienie, obecnie w tej unikatowej budowli prezentowane są wystawy muzealne dotyczące sztuki i kultury materialnej Dolnego Powiśla.
Kościół katedralny
Kwidzyńska świątynia katedralna uchodzi za jeden z najcenniejszych obiektów sakralnych w północnej Polsce. Kościół nosi podwójne wezwanie: Najświętszej Marii Panny oraz Jana Ewangelisty.
Decyzja o budowie gotyckiej świątyni została podjęta przez biskupa Ludeko na początku XIV wieku, prace budowlane zakończono około 1360 roku. Wzniesiono imponujących rozmiarów (86 m długości, 25 m szerokości, 21 m wysokości) światynię, którą znakomicie wkomponowano w założenie zamkowe. Bez znajomości historii miejsca bardzo łatwo zamek i kościół potraktować jako jedną całość!
Dominującym elementem tej gotyckiej budowli stała się wysoka na 59 m wieża dzwonna.
Wewnątrz wiele wartościowych dzieł sztuki sakralnej. Warto wymienić kaplicę Ottona Friedricha von der Groeben, w niej wspaniały kamienny nagrobek przedstawiający postać fundatora oraz jego trzy żony.
Przez wiele stuleci świątynią opiekowali się protestanci, luterańskich mieszczan upamiętniają efektowne epitafia, widoczne w wielu miejscach kościoła.
W przykościelnej pustelni żywota dokonała mistyczka Dorota z Mątowów Wielkich, w Polsce uznawana za osobę błogosławioną, a w Niemczech za świętą.
Wyniesiony w 1992 roku do rangi konkatedry kościół jest miejscem, w którym krzyżują się ciekawe wątki krzyżackiej, gdańskiej i polskiej historii.
Muzeum Zamkowe
Placówka muzealna działa od 1950 roku, a jej zbiory dotyczą kultury, przyrody i historii regionu powiślańskiego. Ten obszar jest słabo zakorzeniony w polskiej świadomości historycznej, zapewne jedną z przyczyn przynależność tego regionu do Polski dopiero od 1945 roku.
W muzealnych zbiorach około 5 tysięcy eksponatów podzielonych na kolekcje archeologiczne, etnograficzne, przyrodnicze, numizmaty i dzieła sztuki.
Placówka działa jako oddział Muzeum Zamkowego w Malborku.
Wieża Studzienna
Nazywana też małym gdaniskiem, kiedyś zabezpieczała wewnętrzną studnię, z której do zamku dostarczano dobrej jakości wody pitnej. W XIX stuleciu studnię zamurowano, a wnętrze wieży dostosowano do funkcji więziennych.