Zasady dziedziczenia ustawowego dają szerokie prawa małżonkowi zmarłego. Nie wszystko da się przewidzieć i może okazać się, że nagła śmierć nastąpi w trakcie trwania sprawy rozwodowej. Jak w takiej sytuacji wygląda dziedziczenie po małżonku?
Dziedziczenie ustawowe a testamentowe
Dziedziczenie może odbywać się na podstawie testamentu albo ustawy. Jeśli zmarły pozostawił testament, będzie on miał pierwszeństwo przed porządkiem wskazanym w kodeksie cywilnym. Ostatnia wola może być sporządzona własnoręcznie albo u notariusza. Niezależnie od tego, który sposób wybrał spadkodawca, jeśli tylko spełnione zostały warunki ważności rozrządzenia, testament będzie wiążący.
W praktyce testamenty nie są szczególnie popularne w Polsce. Jak informuje adwokat Beata Sawińska z Kancelarii Adwokackiej Butny, na taki krok decyduje się średnio około 10 procent osób po 45 roku życia. Z tego powodu do ustalenia własnej woli w zakresie dziedziczenia po śmierci dochodzi stosunkowo rzadko.
W takiej sytuacji – jeżeli zmarły nie pozostawił testamentu – podział jego majątku po śmierci odbędzie się na podstawie zasad kodeksowych. W ustawie wskazano porządek dziedziczenia, który najlepszą pozycję przyznaje najbliższym. Dalsze grupy mogą dziedziczyć tylko w sytuacji, gdy osoby będące bliżej w porządku nie chcą albo nie mogą dziedziczyć.
Dziedziczenie ustawowe po małżonku
Zgodnie z art. 931 kodeksu cywilnego w pierwszej kolejności do spadku są powołane z ustawy dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. Te osoby dziedziczą w częściach równych. Małżonek jest jednak szczególnie uprzywilejowany – część, która mu przypada, nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. Ma to duże znaczenie w sytuacji, gdy małżonkowie mieli więcej niż trójkę dzieci.
To nie jedyna wskazana w kodeksie cywilnym sytuacja, w której dziedziczy małżonek. Gdy spadkodawca nie miał zstępnych, do spadku są powołani rodzice oraz mąż albo żona zmarłego. Jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu się należał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych. Analogicznie – gdyby którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy miało zstępnych, ale zmarło przed bratem albo siostrą, udział spadkowy przypada jego zstępnym. Podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału między dalszych zstępnych spadkodawcy.
W tym przypadku sytuacja małżonka jest jeszcze lepsza – jego udział w razie dziedziczenia w zbiegu z rodzicami, rodzeństwem i zstępnymi rodzeństwa spadkodawcy wynosi zawsze połowę spadku.
Wpływ rozwodu na dziedziczenie
Rozwiązanie małżeństwa przez rozwód sprawia, że małżonkowie przestają być mężem i żoną. Z tego powodu, jeśli nie spisali testamentów, po ich śmierci były małżonek nie będzie uwzględniany podczas ustalania porządku dziedziczenia ustawowego. Jeśli zmarły nie wstąpił w nowy związek małżeński, jego majątek przypadnie dzieciom, a w dalszej kolejności rodzicom i rodzeństwu.
Trzeba jednak pamiętać, że sytuacja zmienia się diametralnie, jeśli zmarły sporządził testament i nie zmienił go po rozwodzie. Gdy spadkodawca w trakcie małżeństwa zapisał małżonkowi cały swój majątek, albo nawet tylko jego część, to gdyby po rozstaniu chciał zmienić swoją wolę w tym zakresie, musi zmienić testament. Wszystko dlatego, że testament umożliwia rozporządzenie swoim majątkiem zgodnie z własną wolą. Nie ma więc przeszkód, aby w krąg dziedziczenia wszedł w takim przypadku były małżonek – nie jako mąż czy żona, ale jako konkretna osoba powołana do spadku.
Czy małżonek w separacji albo w trakcie rozwodu dziedziczy na podstawie ustawy?
Zamiast rozwodu może dojść do orzeczenia separacji. W takiej sytuacji kodeks cywilny w art. 9351 rozstrzyga, że przepisów o powołaniu do dziedziczenia z ustawy nie stosuje się do małżonka spadkodawcy pozostającego w separacji.
Podobnie jak w przypadku małżonka po rozwodzie, małżonek w separacji również nie będzie uwzględniany podczas dziedziczenia, o ile nie został sporządzony testament. Ma jednak szansę na powołanie do spadku, jeśli taka decyzja wyniknie z ostatniej woli zmarłego.
Inna sytuacja występuje, gdy sprawa rozwodowa w chwili śmierci małżonka była w trakcie (a nie orzeczono separacji formalnej) albo miała miejsce separacja faktyczna, czyli małżonkowie nie żyli ze sobą, ale nie sformalizowali tego stanu. W tym przypadku pod kątem prawnym zainteresowani są małżeństwem i dziedziczą po sobie na podstawie ustawy.
Dla ustalenia, czy małżonkowie są po rozwodzie, kluczowa jest data uprawomocnienia się orzeczenia o rozwiązaniu małżeństwa. Taki wyrok staje się prawomocny po 7 dniach, o ile żadna ze stron nie złoży wniosku o uzasadnienie. Gdy taka decyzja będzie miała miejsce, orzeczenie uprawomocni się albo w ciągu 14 dni od otrzymania wyroku z uzasadnieniem (jeśli nie dojdzie do złożenia apelacji) albo w dniu wydania orzeczenia przez sąd II instancji. Małżonek będzie więc dziedziczyć ustawowo do tego momentu.
Jeśli jeden z małżonków zmarł w trakcie sprawy o rozwód czy separację, istnieje możliwość wyłączenia małżonka od dziedziczenia. Jest to możliwe w przypadku, gdy spadkodawca w postępowaniu o rozwód lub separację wnosił o rozwiązanie małżeństwa lub separację z winy drugiego małżonka i żądanie to jest uzasadnione. Pozew o wyłączenie małżonka od dziedziczenia może złożyć spadkobierca ustawowy, który dziedziczy w zbiegu z pozostałym przy życiu małżonkiem. Jeśli jest kilku takich spadkobierców, pozew może wnieść którykolwiek z nich. Pozew należy wnieść w ciągu sześciu miesięcy odkąd spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku, nie później jednak niż z upływem roku od otwarcia spadku. Dzień otwarcia spadku to inaczej dzień śmierci spadkodawcy.
Materiał zewnętrzny.
