Zabytki

Katedra Oliwska

InfoGdansk
2 sierpnia, 2016
Zdjęcie: Katedra Oliwska - przez wiele stuleci cysterska świątynia klasztorna

W tym kościele w wyjątkowy sposób krzyżują się wątki dziejów zakonu cystersów, Gdańska i szerszej historii. Do tego wspaniała oprawa sakralnej sztuki. O oliwskiej świątyni można pisać bez końca, dlatego w tym miejscu przedstawimy tylko ogólny szkic dziejów tego kościoła, w dodatkowych artykułach niektóre wątki będą bardziej szczegółowo rozwijane.

Świątynia działa pod wezwaniem Trójcy Świętej, NMP i św. Bernarda, ale zazwyczaj jest określana jako Katedra Oliwska.

Kościół klasztorny był wielokrotnie plądrowany i dewastowany

Pierwszy kościół powstał na przełomie XII i XIII wieku, zbudowany został przez sprowadzonych tu niewiele wcześniej cystersów. Wspomniani mnisi jako wybitnie pracowici i przedsiębiorczy zakonnicy, przy sporym wsparciu książąt pomorskich, stopniowo przekształcali oliwskie pustkowia w prężny ośrodek gospodarczo-kulturalny. W połowie XIV wieku ich klasztor stanowił ważny ośrodek religijnego kultu i również rolniczo-produkcyjnej działalności.

Niemal wszystko przepadło w 1350 roku, gdy niefrasobliwość kuchennego chłopca doprowadziła do wielkiego pożaru i zniszczenia całego zespołu klasztornego. Niezwłocznie przystąpiono do odbudowy, w jej trakcie powstała kościelna bryła w zasadniczym kształcie zachowana do czasów obecnych.

Cystersi unikali funkcjonowania w zwartych ośrodkach miejskich, zazwyczaj obejmowali położone na uboczu pustkowia i połączeniem pracy i pomysłowości doprowadzali nieużytki do rozkwitu gospodarczego i kulturalnego.

Niepożądaną konsekwencją takiej lokalizacji były napady wrogich armii na słabo (lub wcale) bronione dobra klasztorne. Opactwo oliwskie wielokrotnie pustoszyły wichry wojennej zawieruchy: w XIII wieku osadę dwukrotnie łupili pogańscy Prusowie, chrześcijańscy Krzyżacy klasztorne dobra splądrowali aż trzy razy. Spokojnie upłynęło XIV stulecie, w wieku następnym klasztor złupili husyci. Pod koniec XVI wieku (1577 r.) raczej nieoczekiwany atak wyprowadzili luterańscy gdańszczanie – potężna dewastacja dóbr klasztornych miała być karą za cysterską przychylność wobec króla Batorego. W wieku XVII kościół z klasztorem dwukrotnie łupili Szwedzi. Po każdym takim napadzie kościół odbudowywano i na nowo wypełniano wysokiej klasy dziełami sakralnej sztuki.

Kilku opatów zasługuje na szczególne wyróżnienie. Z pewnością Dawid Konarski, dzięki jego energii usunięto zniszczenia wspomnianej wojny między Gdańskiem a Batorym. Opat Antoni Hacki ufundował barokowy portal wejściowy i monumentalny ołtarz główny. Jako bliski współpracownik (i przyjaciel) króla Jana III Sobieskiego przeszedł do historii jako genialny łamacz szyfrów i organizator pierwszej polskiej kontrwywiadowczej komórki.

Na szczególną uwagę zasługuje postać opata Jacka Rybińskiego. Opactwem oliwskim kierował w trudnych czasach, nad Rzeczpospolitą gęstniały chmury rozbiorowego zagrożenia. Dzięki jego działaniom powstały wspaniałe dzieła sztuki: słynne organy, efektowna ambona i nowy pałac z efektownym ogrodem.

Kasata klasztoru oliwskiego

Cystersi prowadzili oliwski klasztor do 1831 roku, gdy decyzją pruskiej administracji przeprowadzono kasatę klasztoru. Od tej pory kościół pełnił funkcję świątyni parafialnej. W 1925 roku postanowieniem Stolicy Apostolskiej (papieża Piusa XI) powołano diecezję gdańską, opisywany w tym miejscu kościół ustanowiono świątynią katedralną. Od roku 1975 świątynia posługuje się zaszczytnym tytułem bazyliki mniejszej, a od roku 1992 funkcjonuje jako archikatedra.

Bryła świątyni gotycka, od wschodniej strony podparta malowniczo ułożonymi przyporami. Układ świątyni bazylikowy, zatem nawy boczne niższe od nawy głównej. Wewnątrz ciekawe rozwiązanie architektoniczne, to obejście prezbiterium, czyli tak zwany ambit. Odległość między głównym wejściem a najdalej na wschód wysuniętą częścią ambitu wynosi aż 107 metrów, to jeden z najdłuższych polskich kościołów.

Wewnątrz kapitalny kontrast między gotycką przestrzenią a sakralnym wyposażeniem z nurtu renesansu, baroku i rokoka. Poniżej wyszczególnienie i krótki opis najważniejszych katedralnych dzieł sztuki:

Zabytki sakralne w Katedrze Oliwskiej

Ołtarz główny
Ufundowany w 1688 roku przez opata Antoniego Hackiego. Monumentalne dzieło barokowej sztuki. W części ziemskiej kolumny z czarnego marmuru i obraz przedstawiający klęczących i rozmodlonych cystersów. Otwarte w malowidle niebo symbolicznie łączy się z niebiańską częścią ołtarzowego przedstawienia. W gipsowym nieboskłonie zmartwychwstały Chrystus, Mojżesz, król Dawid oraz głowy anielskie.

Ołtarz św. Trójcy
Wybitne dzieło późnorenesansowej sztuki, przez kilkadziesiąt lat główny ołtarz świątyni, zastąpiony później przez barokową realizację opisaną powyżej. Warto zwrócić uwagę na zawarte w ołtarzu przedstawienia św. Trójcy i innych ważnych dla chrześcijaństwa postaci: świętych Piotra, Pawła, Mojżesza, Jana Chrzciciela, Bernarda z Clairvaux. W górnej części dzieła Matka Boża z Dzieciątkiem, całość wieńczy Chrystus Ukrzyżowany. W ołtarzu bardzo bogata ornamentyka, zgodna z nurtem tzw. horror vacui, czyli typowym dla późnego renesansu „strachem przed pustką”.

Portrety darczyńców i fundatorów
Widoczne na bocznych ścianach prezbiterium, zostały namalowane na początku XVII wieku przez Hermana Hana, wybitnego pomorskiego malarza. Po stronie lewej fundatorzy (Sambor, Mściwój I, Świętopełk i Mściwój II), po prawej darczyńcy: Przemysł II, król Wacław II, Władysław Łokietek, margrabia brandenburski Waldemar, wielki mistrz krzyżacki Winrych von Kniprode, król Kazimierz Jagiellończyk.

Organy
W południowej części transeptu widoczny nieduży prospekt organowy. Zlecenie ich budowy wykonał brat Michał Wulf z Ornety, niedługo potem otrzymał zadanie budowy prospektu w nawie głównej. Nad zadaniem brat Michał pracował 25 lat (1763-1788), potem z nieznanych przyczyn został od dalszych prac odsunięty. W misternie zdobionym prospekcie ruchome figury aniołów, podczas organowych prezentacji wirują też gwiazdy i słońca.

Nagrobek książąt pomorskich
Ustawiony w południowej części transeptu, wykonany z czarnego marmuru najprawdopodobniej w zakładzie Abrahama van den Blocke. Symboliczny grób stanowi upamiętnienie dynastii pomorskich  książąt – Pomorzem Gdańskim niezależnie władali przez niemal całe XIII stulecie. Ich przychylność znacząco pomogła w rozkwicie oliwskiego opactwa.

Ołtarze boczne
Ustawione w północnej nawie bocznej oraz w ciągu ambitu. W ołtarzach figuralne i malarskie przedstawienia świętych. Warto zwrócić uwagę na charakterystyczne kurdybanowe antepedia, to garbowane skóry z misterną ornamentyką. W ołtarzach charakterystyczne  barokowe uszy oraz herby opatów-fundatorów.

Baldachim
Ustawiony w południowej części ambitu, wykonany na początku XVIII stulecia. Od spodu widoczny efektowny herb oliwskich cystersów, to wyhaftowane drzewo oliwne, w koronie drzewa Matka Boża z Dzieciątkiem.

Feretron
Przenośny wizerunek Matki Bożej wykorzystywany kiedyś podczas pielgrzymek z Oliwy do Wejherowa. Dzieło powstało w XVIII wieku, pod koniec tego stulecia dodano cenne sukienki. Od 2006 roku Matka Boża Oliwska jest patronką Modlitwy Różańcowej Rodziców w Intencji Dzieci.

Nagrobek Kosów
Ustawiony przy zachodniej ścianie grobowiec upamiętnia zasłużoną i wpływową rodzinę Kosów, dzieło powstało pod koniec XVI wieku w warsztacie Willema van den Blocke. Artysta w wybitny sposób przedstawił Mikołaja z żoną Justyną oraz synów Andrzeja i Jana. Ten ostatni zmarł w dzieciństwie, stąd postać małego chłopczyka z niesfornie zsuniętym pantoflem. W nagrobek wkomponowane epitafium Feliksa Kosa (też syna upamiętnionych małżonków) – opata pelplińskiego klasztoru cystersów. Grobowiec przez ponad dwa stulecia stał w nawie głównej, w XIX wieku został przeniesiony w obecną lokalizację.

Kaplica Nepomucena
W nawie bocznej północnej, określana też jako Kaplica Chrzcielna. Wystrój powstał w XVIII wieku, głównym motywem ołtarz z postacią patrona. Nepomucen trzyma w dłoni własny język rozświetlony boskimi promieniami, to nawiązanie do męczeństwa świętego, straconego za odmowę złamania tajemnicy spowiedzi świętej. Przy świętym aniołek z palcem na ustach, to wskazanie znaczenia właściwie pojmowanego milczenia.

Kaplica Opacka
Zwana też inaczej kaplicą św. Krzyża, jej barokowy wystrój powstał w XVIII stuleciu. Wewnątrz ołtarz z grupą Ukrzyżowania, przy krzyżu rzeźbiarskie przedstawienie Matki Bożej, Marii Magdaleny i św. Jana Ewangelisty. Pod kaplicą Krypta Biskupów, w której złożono szczątki pasterzy gdańskiej diecezji, wyszczególnia ich tablica z przeciwległej ściany. W krypcie pochowano też opata Adama Trebnica, zmarłego (1630 r.) w opinii świętości.

Kaplica Polska
Wejście z nawy bocznej południowej. Wewnątrz bogaty wystrój malarsko-rzeźbiarski. Nazwa nawiązuje do polskojęzycznych nabożeństw odprawianych w kaplicy w XIX stuleciu. Wewnątrz cenny feretron (przenośny obraz) z przedstawieniem Matki Bożej Oliwskiej  Dzieło powstało w XVIII wieku i towarzyszyło pielgrzymkom do wejherowskiej kalwarii. W ołtarzu postać Matki Bożej, powyżej obraz z przedstawieniem biskupa Stanisława wskrzeszającego Piotrowina. Przez wiele lat wewnątrz funkcjonowała kaplica seminaryjna, obecnie Kaplica Polska jest dostępna wiernym.

Klasztor
Pomieszczenia dawnego klasztoru są udostępniane do zwiedzania w miesiącach wakacyjnych. W krużgankach malowidła o tematyce biblijnej. Wielki Refektarz to jedno z niewielu zachowanych autentycznych wnętrz gdańskich, do tego efektownie zaaranżowane. W tzw. Sali Pokoju Oliwskiego masywny, dębowy stół, przy tym meblu w dniu 3 V 1660 roku formalnie zakończono zmagania tzw. potopu – zaciekłej, przewlekłej i niepotrzebnej wojny polsko-szwedzkiej.

INFORMACJE
Bazylika archikatedralna w Gdańsku-Oliwie;
ul. Biskupa Edmunda Nowickiego 5, 80-330 Gdańsk
www.archikatedraoliwa.pl
Galeria Katedra Oliwska - fotografie