Dzielnica do niedawna była pomijana w przewodnickich opracowaniach Gdańska i postrzegana jako nieco bezładne skupisko mieszkalnych bloków. Taki odbiór Zaspy z pewnością będzie się zmieniać, bo historia tego miejsca obfituje w ważne nawiązania do szerszych wątków dziejów, w przestrzeni tej dzielnicy od dłuższego czasu realizowane są też cenne inicjatywy artystyczne.
Zaspa – Cysterska własność
Początkowo określenie „Saspe” odnoszono do jeziora zlokalizowanego w pobliżu ujścia Wisły, potem nazwą objęto położoną w pobliżu osadę rybacką. Słowo oznaczało „piaszczystą wydmę”, ze względu na bliskość morza takich wzniesień faktycznie nie mogło tu brakować. W średniowieczu tereny stanowiły własność oliwskich cystersów i były wykorzystywane w roli łąk i pastwisk.
Od XVII stulecia w opisywanej przestrzeni działali prywatni dzierżawcy, dzięki ich zaangażowaniu powstało kilka dworów i folwarków: Rothof, Schwarzhof, Weißhof, Königshof, Mühlenhof czy też Eckhof. Do tego rozdziału dziejów odnosi się obecne nazewnictwo lokalnych ulic i obszarów: Czarny Dwór, Biały Dwór, Młyniec czy Rozstaje. Rozwój okolicy był powolny, w 1819 roku naliczono niespełna stu mieszkańców.
Pruskie poligony i stacja lotnicza
Spore zmiany nastąpiły z nastaniem epoki rozbiorowej – Gdańsk został przekształcony w silne miasto garnizonowe, w pobliżu obecnej Zaspy (na północ od Nowych Szkotów) w 1829 roku urządzono tzw. Grosser Exerzierplatz (Wielki Plac Ćwiczeń), wykorzystywany przez jednostki pruskiego wojska.
Nadal funkcjonowały pobliskie folwarki, bardzo często zmieniali się ich właściciele, być może dochodowość tych gospodarstw nie była zadowalająca.
Pod koniec XIX wieku (1895) przy Brösener Weg (obecnie ciąg ulic Chrobrego i Gdańskiej) założono cmentarz dla ubogiej ludności. Obecnie w tym miejscu znajduje się bardzo ważne miejsce historycznej pamięci – Cmentarz Ofiar Hitleryzmu.
W pobliżu powstał też zespół strzelnic wojskowych określany jako Schießstand Saspe. Obszar cały czas funkcjonował poza administracyjnym terenem miasta, stopniowe włączanie w granice Gdańska następowało na przełomie XIX i XX wieku.
W okolicy zrealizowano inwestycje o wielkim znaczeniu dla stale modernizującego się miasta, powstała na przykład stacja pomp (1919) oraz oczyszczalnia ścieków. Jeszcze wcześniej planowano budowę dwóch fortów, obronnej inwestycji nie zrealizowano – i dobrze, bo wobec ówczesnego postępu technicznego takie obiekty szybko traciły na militarnym znaczeniu.
Już w 1913 roku, zaledwie dziesięć lat po słynnym locie braci Wright, w przestrzeni Wielkiego Placu Ćwiczeń powstała stacja lotnicza, tak zaczęła się historia gdańskiej awiacji.
Właściwe lotnisko otwarto w czerwcu 1923 roku w obszarze położonym nieco dalej na północ, port funkcjonował jako Flughafen Danzig-Langfuhr. W nazwie odwołano się do obecnego Wrzeszcza, jednak większa część lotniska znajdowała na obszarze dzisiejszej Zaspy. Wraz z pasem startowym zbudowano niezbędne zaplecze: warsztaty, hangar lotniczy, budynek biurowo-administracyjny, stację benzynową i siedzibę straży pożarnej.
Powstał port lotniczy z prawdziwego zdarzenia, obsługiwano tu międzylądowania samolotów oraz połączenia z Warszawą, Szczecinem, Poznaniem czy Kłajpedą. Lotnisko wraz z pobliskimi strzelnicami odegrało istotną rolę w nazyfikacji i militaryzacji Wolnego Miasta Gdańska. Powietrzną trasą przemycano do miasta broń, w jej użyciu wprawiały się lokalne bojówki SA i SS.
Już w latach trzydziestych zdawano sobie sprawę z ograniczeń w rozwoju portu lotniczego, wciśniętego między wody Zatoki Gdańskiej i linię kolejową o kluczowym dla regionu znaczeniu. Tak zwany Plan Althoffa zakładał budowę nowego portu lotniczego i wybudowanie na uwolnionym obszarze osiedli mieszkaniowych. Ciekawa koncepcja została zrealizowana czterdzieści lat później, nie było już wówczas ani Wolnego Miasta Gdańska ani też Tysiącletniej Rzeszy.
W Hołdzie Bohaterom – śmierć obrońców Poczty Polskiej
Przestrzeń Zaspy tragicznie wpisała się w tematykę II wojny światowej – 5 października 1939 przeprowadzono tu bezprawną egzekucję obrońców Poczty Polskiej. Na pobliskim cmentarzu urządzano bezimienne pochówki ofiar hitlerowskiego terroru, m.in. więźniów obozu KL Stutthof. Pobliski port lotniczy nadal obsługiwał cywilne połączenia, ale rosło też jego znaczenie jako ważnej bazy Luftwaffe. Wiosną 1945 roku w oparciu o obiekty strzelnicy wzniesiono tzw. Kleine Festung Saspe, prowizoryczne fortyfikacje nie obroniły okolicy przed wielką przewagą Armii Czerwonej.
Zaspa – port lotniczy i osiedle mieszkaniowe
W latach 1946-48 odbudowano infrastrukturę portu lotniczego. Od lutego 1946 roku działały regularne połączenia z Warszawą, Katowicami, Rzeszowem, Wrocławiem i Szczecinem. W późniejszych latach ofertę poszerzono o loty do Kopenhagi, Berlina i Sztokholmu. Z lotniska sporadycznie korzystały samoloty wojskowe.
Gdański port lotniczy obsługiwał rocznie po kilkadziesiąt tysięcy pasażerów i był jednym z najważniejszych lotnisk w Polsce. Z czasem coraz bardziej odczuwano brak możliwości rozbudowy lotniczego portu, zatem już w 1971 roku podjęto decyzję o budowie nowego obiektu w podgdańskim wówczas Rębiechowie. Ostatni start ze starego lotniska odbył się w dniu 30 marca 1974 roku, w tym czasie trwały już prace przy budowie nowej dzielnicy mieszkaniowej. W konkursie ogłoszonym przez „Głos Wybrzeża” dla nowego osiedla wybrano nazwę „Zaspa”, jako określenie o wyraźnym historycznym uzasadnieniu.
Planiści i urzędnicy nie żałowali ambicji, szeroko zapowiadano budowę nowoczesnej dzielnicy mieszkaniowej wraz z niezbędną infrastrukturą : sklepami, szkołami, przedszkolami i ośrodkami sportowymi i kulturalnymi. Wyszło jak zwykle, do 1975 roku wzniesiono co prawda 11 bloków mieszkalnych, ale nowi lokatorzy daremnie wypatrywali obiecanych dróg, chodników czy parków. Sporo zastrzeżeń formułowano wobec jakości oddawanych do użytku mieszkań. Zaspa miała być wzorcową inwestycją socjalistycznej myśli społeczno-urbanistycznej, ale stała się zwierciadłem odbijającym narastające problemy ówczesnego systemu. Całkiem sensownie rozwiązano kwestię nazewnictwa nowych ulic, zrezygnowano z odwołań do rewolucji czy przodownictwa pracy, a nawiązano do tematyki lotniczej. Nazwy „Startowa”, „Pilotów”, „Dywizjonu 303”, czy „Żwirki i Wigury” odwołują się do działającego tu przed laty portu lotniczego.
Noblista i papież
W 1980 roku na gdańskiej Zaspie mieszkało już 30 tysięcy osób, jedna z nich szczególnie interesowała funkcjonariuszy ówczesnych służb specjalnych. Mowa o Lechu Wałęsie, przywódcy „Solidarności” i laureacie Nagrody Nobla. Jego mieszkanie (ul. Pilotów 17) było czujnie obserwowane przez panów o smutnym wyrazie twarzy, tu wywiązało się też kilka manifestacji o patriotycznym charakterze. W tej dekadzie uzupełniono luki w osiedlowej infrastrukturze, wreszcie powstały obiecane szkoły, przedszkola, rozpoczęto też budowę wielkiego kompleksu szpitalnego. Na skrzyżowaniu ówczesnych Al. Rokossowskiego i Al. XXX-lecia PRL wyrósł (1983) charakterystyczny węzeł drogowy. Z pozoru efektowny i nowoczesny, w rzeczywistości zdradliwy i niebezpieczny.
W dniu 12 czerwca 1987 roku papież Jan Paweł II odprawił w Gdańsku trzy msze święte, ostatnia z nich była celebrowana w przestrzeni dawnego pasa startowego, w uroczystości wzięło udział ok. 800 tys. wiernych. Wydarzenie wybitnie wpisało się w szersze dążenie do reformy i demokratyzacji kraju, było też chyba najważniejszym wątkiem integracji mieszkańców opisywanej dzielnicy. Zbudowany wówczas ołtarz przetrwał w pamięci jako najwybitniejsze takie dzieło z czasów pielgrzymek papieskich do Polski.
Wielkoformatowe malarstwo na gdańskiej Zaspie
W sierpniu 1991 podczas prac budowlanych odkryto szczątki rozstrzelanych obrońców Poczty Polskiej, miejsce znaleziska upamiętnia monument z okolicznościowym napisem. W latach 90-tych w przestrzeni Zaspy pojawiły się pierwsze murale. Potężne malowidła ożywiały kolejne międzyblokowe przestrzenie. W ten temat ciekawie wpisuje się osoba Rafała Roskowińskiego, gdańskiego grafika i jednego z najwybitniejszych artystów polskiego malarstwa wielkoformatowego. Od 2009 roku w opisywanej przestrzeni organizowany jest Festiwal Monumental Art. Ambicje sięgają daleko, być może dzielnica stanie się największą wystawą plenerową wielkoformatowego malarstwa na świecie.
I taka jest właśnie Zaspa, z pozoru plątanina mieszkalnych bloków, w rzeczywistości splot ważnych historii i odniesień…
Zaspa – ciekawe miejsca
Murale
Pierwsze wielkoformatowe malowidła powstały w 1997 roku i natychmiast ożywiły szarą przestrzeń opisywanej dzielnicy. Od 2009 roku organizowany jest Festiwal Monumental Art z udziałem najwybitniejszych artystów tego nietypowego nurtu sztuki. Powstało ponad pięćdziesiąt wieloformatowych malowideł, co czyni z Zaspy jedną z największych wystaw malarstwa monumentalnego na świecie. Malarskie realizacje zawierają bogatą symbolikę, odwołującą się do filozoficznej i egzystencjalnej tematyki.
Pomnik w Hołdzie Bohaterom
W tej okolicy w dniu 5 października 1939 roku rozstrzelano obrońców Urzędu Gdańsk 1 Poczty Polskiej. Egzekucja była tzw. mordem sądowym, bo wyrok wydano niezgodnie z obowiązującym prawem. Dopiero w 1991 roku odnaleziono mogiłę rozstrzelanych pocztowców. Rok później odsłonięto pomnik upamiętniający męstwo i tragedię polskich obrońców – to wielki głaz narzutowy z okolicznościową tablicą, pocztowym emblematem i krzyżem Virtuti Militari.
Cmentarz Ofiar Hitleryzmu
Pod koniec XIX stulecia w okolicy założono cmentarz ( Städtischer Armen Lazarett-Kirchhof) przeznaczony dla ubogiej ludności. Podczas II wojny światowej organizowano tu pośpieszne i bezimienne pogrzeby ofiar hitlerowskiego terroru, również więźniów obozu KL Stutthof. Po wojnie nekropolię przebudowano, powstał cmentarz-pomnik upamiętniający m.in. obrońców Poczty Polskiej, przywódców polskiej społeczności w Wolnym Mieście Gdańsku i kolejarzy z Szymankowa.
Zielony Pomnik Jana Pawła II
Pomnik nietypowo upamiętnia postać Jana Pawła II, odwołanie szczególne, bo w pobliżu papież odprawił mszę św. dla ok. 800 tysięcy wiernych. Dwadzieścia siedem drzew symbolizuje kolejne lata pontyfikatu, labirynt to przedstawienie trudności drogi życia. Wewnątrz kompozycji dąb jako alegoria spotkania człowieka z Bogiem. Parkowy pomnik został odsłonięty w 2007 roku.
Dawne lotnisko
Port lotniczy Flughafen Danzig-Langfuhr otwarto w czerwcu 1923 roku. Obsługiwano tu międzylądowania samolotów oraz połączenia z Warszawą, Szczecinem i Poznaniem. Po II wojnie światowej infrastruktura lotniska została rozbudowana, przez kolejnych trzydzieści lat był to jeden z najważniejszych portów lotniczych w Polsce. Ze względu na bliskość cywilnej zabudowy i brak możliwości modernizacji podjęto decyzję o zamknięciu lotniska. W przestrzeni Zaspy zachowało się nieco pozostałości po dawnym obiekcie, to m.in. hangar z 1949 roku (obecnie centrum handlowe ETC), ciąg dawnego pasa startowego (Al. Jana Pawła II), nawiązaniem jest też nazewnictwo pobliskich ulic.
