Krzyżacy przystąpili do budowy gdańskiego zamku za rządów wielkiego mistrza Dietricha von Altenburg. Rozpoczęcie prac budowalnych datuje się na 1338 rok, gdy we władzach gdańskiego konwentu ustanowiono funkcję mistrza kamienicznego. Pierwszy etap budowy trwał do 1350 roku, pod koniec XIV stulecia zbyt ciasną fortecę powiększono.
Zamek krzyżacki w Gdańsku – jedna z największych fortec na terenie państwa zakonnego
Zamek wysoki wzniesiono na planie kwadratu z narożnymi wieżami. Wewnątrz funkcjonowały typowe dla komturskich twierdz pomieszczenia: kapitularz, refektarz, dormitorium, kaplica ze skarbcem, kancelaria, zbrojownia, kuchnia itd.
Zamek zajmował obszar wyznaczony przez obecne ulice: Na Dylach i Dylinki (od północy), Rycerską i Karpią (od wschodu), Wapienniczą i Wartką (od południa) i Sukienniczą (od zachodu).
Na obszarach położonych na północ i zachód od fortecy powstało też podzamcze z gęsto usianą zabudową gospodarczą: kuszarnią, domem szewskim, stajnią komtura itd.
Gdańska forteca uchodziła za drugi co do ważności zamek w państwie zakonnym, o randze twierdzy świadczył awans dwóch gdańskich komturów na stanowisko wielkiego mistrza Zakonu. Warto ich wymienić: Winrych von Kniprode (być może najwybitniejszy mistrz w dziejach Zakonu) i Konrad Zöllner von Rotenstein.
Na obsłudze zamku skorzystało Stare Miasto, krzyżackie inwestycje (przekopanie Kanału Raduni, budowa Wielkiego Młyna) na długie stulecia przesądziły o charakterze tej części Gdańska. Inaczej rozwinął się temat kupieckiego Prawego Miasta, dla którego gospodarcza działalność Zakonu i rosnący ucisk fiskalny stanowiły coraz większy problem. Źródłem sporów z władzami Prawego Miasta była na przykład zamkowa Baszta Rybacka (po przebudowie Baszta Łabędź), wybudowana na należących do miasta terenach.
W kwietniu 1411 w zamkowych wnętrzach rozegrały się dramatyczne wydarzenia, gdy Krzyżacy skrócili o głowy trzech miejskich urzędników.
Zobacz też – Kuchnia na wymiar Gdańsk
Dzieje krzyżackiej fortecy zbliżyły się ku końcowi w lutym 1454 roku, gdy gdańscy powstańcy rozpoczęli jawne przygotowania do ataku na posępne zamczysko. Rycerze zakonni dość szczęśliwie wybrnęli z poważnych tarapatów i na honorowych warunkach opuścili miasto. Nigdy już tu nie wrócili, aczkolwiek takie próby były w przyszłości przez Krzyżaków podejmowane.
Rozbiórka zamku krzyżackiego w Gdańsku
Niedługo potem mieszczanie przystąpili do rozbiórki twierdzy, prawdopodobnie chcieli w ten sposób osłabić pozycję polskiego króla. Rzeczywiście brak militarnego punktu zaczepienia uczynił polskie zwierzchnictwo nad miastem raczej teoretycznym. Rozbiórką zamku gdańszczanie chcieli też pewnie pokazać definitywne odcięcie od krzyżackiego rozdziału dziejów.
Wygląd krzyżackiego zamku od dawna intryguje badaczy historii Gdańska, pomimo szeroko zakrojonych badań archeologicznych jest to nadal obszar dociekań i przypuszczeń. Za jedyne przedstawienie krzyżackiej fortecy uznaje się obraz „Okręt Kościoła”. Malowidło co prawda przepadło w zamęcie końca II wojny światowej, przetrwały jednak fotograficzne reprodukcje, na ich podstawie zaginiony obraz został cyfrowo odtworzony. Rekonstrukcję zobaczyć można w Dworze Artusa, w części określanej jako Ława Malborska. Czy to wierne przedstawienie gdańskiego zamku? Trudno jednoznacznie orzec, obraz powstał ok. 20 lat po rozbiórce fortecy, nie stanowi przy tym głównego motywu tego malowidła.
Warto więcej uwagi poświęcić makiecie z Muzeum Archeologicznego, przestrzennie pokazuje domniemany kształt krzyżackiego zamczyska.
Zobacz też – Gdzie kupić dobry sprzęt pneumatyczny?
Z zamku rzeczywiście niewiele zostało. Przy ulicy Wartkiej zobaczyć można fragment zamkowego muru obwodowego, widać też zarys baszty wkomponowanej w pobliską kamienicę. Z zamkowej kaplicy prawdopodobnie pochodzą bazy kolumn z piwnic Domu Przyrodników i wnętrza Dworu Artusa. A dolne partie baszty Łabędź to fragmenty zamkowej Baszty Rybackiej.
Z zamku zostało niewiele, warto jednak pamiętać, że krzyżackie panowanie to bardzo ważny rozdział dziejów miasta Gdańska.
