Pierwsza pisemna wzmianka o Kościerzynie pochodzi z 1284 roku, gdy książę Mściwój II przekazał księżniczce Gertrudzie wieś Costerina oraz z okoliczną ziemią zwaną Pirsna. W dokumencie tym Mściwój zaznaczył, że osada powinna być wolna od książęcych wojewodów, kasztelanów oraz innych urzędników. W 1312 roku Gertruda sprzedała kościerskie dobra Krzyżakom, wartość transakcji wyniosła 300 grzywien. W tym czasie osada funkcjonowała pod nazwą Bern.
Lokacji nowej wsi dokonano w 1346 roku. Kilkadziesiąt lat później (1398) osadzie nadano chełmińskie prawa miejskie. Wytyczono wówczas rynek i pobliskie uliczki, których układ nie zmienił sie do czasów obecnych. W 1440 roku kościerscy mieszczanie przystąpili do Związku Pruskiego, wyrazili w ten sposób niezadowolenie z krzyżackich ograniczeń.
Na początku wojny trzynastoletniej miasto zostało zdobyte przez oddziały gdańskie. Niedługo potem ponownie przeszło pod kontrolę Zakonu, by w roku 1462 ponownie znaleźć sie pod panowaniem Polski. Ostateczną przynależność do Królestwa Polskiego potwierdził pokój toruński z 1466, na mocy którego miasto stało się siedzibą polskich starostów.
W drugiej połowie XV wieku Kościerzyna była niewielkim miasteczkiem liczącym około 300 mieszkańców. Sławą okryło sie wówczas miejscowe piwo, o którym z uznaniem wypowiadali się nawet wymagający mieszczanie gdańscy. W 1526 roku król Zygmunt Stary potwierdził dawne przywileje miejskie, w królewskiej kancelarii wystawiono wtedy nowy dokument, bo stan starego pozostawiał wiele do życzenia.
XVII stulecie upłynęło pod znakiem licznych pożarów, wojskowych przemarszów i epidemii, co doprowadziło do wyraźnego zubożenia opisywanego miasta. Ciekawie zakończyła się kościelna wizytacja z 1750 roku, przeprowadzony wtedy spis wykazał, że w mieście mieszkali sami katolicy! Nie odnotowano ani jednego protestanta i ani jednego Żyda.
Po I rozbiorze Rzeczypospolitej zaszły spore zmiany administracyjne, Kościerzynie odebrano status powiatowej stolicy, miasto funkcjonowało od tej pory w granicach powiatu starogardzkiego.
W 1818 roku przywrócono dawny stan administracyjny, opisywana miejscowość ponownie pełniła funkcję siedziby starostów. Reforma ożywiła miasto pod względem gospodarczym. Powstała nowa zabudowa, otwarto kilka szkół, zakłady przemysłowe, zbudowano też bite drogi do Gdańska, Bytowa i Tczewa. Przybierająca na sile antypolska polityka władz pruskich przyczyniła się do rozbudzenia uczuć patriotycznych wśród mieszkającej tu ludności kaszubskiej. Jednym z propagatorów tej aktywności był Aleksander Majkowski, wybitny działacz, dziennikarz i kaszubski pisarz. Jego staraniem zaczęły się ukazywać polskie gazety i czasopisma. Powstały też liczne stowarzyszenia, między innymi Ruch Młodokaszubów. Kościerzyna wraz z Kartuzami była wówczas największym ośrodkiem kultury i aktywności kaszubskiej.
W 1919 roku próbowano usunąć z urzędu niemieckiego burmistrza, ale dopiero rok później rządy w mieście przejęli Polacy. O determinacji lokalnej ludności świadczy udział Tomasza Rogali, kościerskiego rzemieślnika, w wersalskiej konferencji pokojowej.
Gospodarczy rozwój przyniosła polska inwestycja kolejowa, czyli budowa magistrali ze Śląska do Gdyni. Na jej trasie znalazła się również Kościerzyna. W 1926 roku uruchomiono fabrykę bekonów, jeden z największych tego typu zakładów w kraju.
W okresie międzywojennym do Kościerzyny nieśmiało zaczęli przybywać pierwsi turyści. Pomyślny okres został przerwany przez wybuch II wojny światowej. Wojska niemieckie już drugiego dnia wojny zajęły miasto. Szybko przystąpiono do “wymiany” ludności, oczywiście na zasadach ustalonych przez funkcjonariuszy zbrodniczego reżimu. Akcji wysiedleńczej towarzyszyły liczne egzekucje i zesłania do obozów koncentracyjnych. W odpowiedzi kaszubska ludność zorganizowała szeroko rozwinięty ruch oporu, skoncentrowany wokół działań Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Pomorski”.
W dniu 8 marca 1945 roku do Kościerzyny wkroczyły oddziały Armii Czerwonej, mimo ewidentnie polskiego charakteru miasta, nie obyło się bez ekscesów, gwałtów i grabieży.
Powojenny rozwój przypadł na lata 60-te ubiegłego stulecia. Powstały nowe osiedla, zakłady przemysłowe i szkoły. Jak dawniej Kościerzyna stanowi ważne centrum kultury kaszubskiej. Niepotrzebnych szkód przysporzyła inicjatywa niektórych działaczy, bo „Gduńsk – stolëca Kaszëb” to nieprzemyślana konfabulacja.
Remonty przeprowadzone ostatnimi laty znacznie zwiększyły atrakcyjność tego uroczego miasteczka. Kościerzynę odwiedza coraz więcej turystów, ta pozytywna tendencja jest też związana z popularnością pobliskich ośrodków muzealnych i turystycznych: skansenu etnograficznego we Wdzydzach Kiszewskich oraz Centrum Edukacji i Promocji Regionu w Szymbarku.
Ciekawe miejsca i zabytki w Kościerzynie
Kościół św. Trójcy
Kościerska fara dominuje w panoramie historycznej części miasta. Kościół zbudowano w latach 1914-1917 w stylu neobarokowym, na planie równoramiennego krzyża, co w kaszubskim budownictwie sakralnym jest bardzo rzadko spotykane. W przestronnym wnętrzu sporo wyposażenia sakralnego z innych świątyń, m. in. barokowe i rokokowe dzieła sztuki. Najcenniejsze zabytki to XVII-wieczny ołtarz główny oraz barokowa ambona ozdobiona malowidłem przedstawiającym wcześniejszy kościół z XVIII wieku. Warto też zwrócić uwagę na znajdujący się w bocznej kaplicy XVII – wieczny wizerunek Najświętszej Marii Panny, to kopia obrazu Matki Boskiej Śnieżnej z Bazyliki Santa Maria Maggiore w Rzymie. Od 1998 roku świątynia funkcjonuje jako Sanktuarium Matki Bożej Kościerskiej.
W tym miejscu stały wcześniejsze świątynie. Z racji drewnianej konstrukcji były niszczone przez pożary, do takich katastrof doszło w latach 1463 i 1626. Nawet późniejszy, murowany kosciół został (1709) zniszczony przez ogień, w dawnych czasach pożary często dewastowały całe miasta…
Budowę kolejnej świątyni ukończono w 1724 roku. W późniejszym okresie została rozebrana, gdyż była zbyt mała wobec ówczesnych potrzeb. Kolejną budowlą jest ta, którą podziwiamy do dziś.
Inne obiekty sakralne
Przy ul. Świętojańskiej ( boczna od rynku) wznosi się okazały neogotycki kościół pw. Zmartwychwstania Pańskiego. Zbudowany został w latach 1892-1894, projekt opracował architekt Julius von Hennicke. Opisywany zabytek uznawany jest za jeden z najciekawszych przykładów neogotyckiej architektury XIX wieku na Kaszubach. Dominującym akcentem jest wysoka na 35 m wieża, w której wnętrzu znajdują się trzy spiżowe dzwony z 1893 roku. Sakralne wyposażenie prezentuje się skromnie.
Warto zwrócić uwagę na sposób wsparcia żebrowego sklepienia oraz oryginalne witraże. Przy ul. 8 marca ( przedłużenie ul. Długiej) znajduje się niewielka kaplica Matki Bożej Królowej Aniołów. Wewnątrz mieści sie niezwykle cenna Pieta z XV wieku. W czerwcu 2002 roku kaplicę podniesiono do godności Sanktuarium Matki Bożej Bolesnej. Istnienie dwóch sanktuariów na terenie jednej parafii jest ewenementem na europejską skalę.
Rynek i okolice
Kościerski rynek jest jednym z najładniejszych na Kaszubach. Odnowione kamieniczki, liczne sklepy, kafejki i restauracje sprawiają, że jest to faktyczne serce miasta. Pomimo częstych pożarów, układ ulic nie zmienił się tu od czasów średniowiecza.
Obecna zabudowa pochodzi z XIX i XX wieku. Najcenniejszym, choć nie rzucającym się w oczy obiektem, jest ceglany ratusz zlokalizowany we wschodniej pierzei. Zbudowany został w 1843 roku w stylu neogotyckim. Fasada tego niewysokiego budynku zwieńczona jest ciekawym szczytem z trzema wieżyczkami oraz wmurowanym w środek zegarem, który jest już trzecim w tym miejscu czasomierzem. Pierwszy przepadł w czasie II wojny światowej, drugi tuż po zakończeniu tego konfliktu. Obecne urządzenie zainstalowano w 1999 roku podczas gruntownego remontu obiektu.
Dawny ratusz od dłuższego czasu nie jest siedzibą władz miejskich. Na parterze znajduje się informacja turystyczna, a piętro zajmuje Muzeum Ziemi Kościerskiej. Obejrzeć tam można ekspozycje dotyczące historii miasta, od jej najwcześniejszych dziejów aż do II wojny światowej. Oprócz tego są działy poświęcone kulturze, gospodarce i oświacie Kościerzyny. Często organizowane są również wystawy sztuki współczesnej oraz inne imprezy kulturalne.
Wśród interesującej zabudowy placu rynkowego uwagę zwraca tzw. Kamienica z Maszkaronem, zlokalizowana na rogu ulic Rynek i Partyzantów. Zbudowano ją prawdopodobnie u schyłku XIX wieku, choć trudno ustalić dokładną datę jej powstania. Wiadomo, że na początku XX stulecia miał miejsce poważny pożar, który strawił kamienicę niemal w całości. Nowy budynek odbudowano z dokładnym odwzorowaniem poprzedniego wyglądu. Najbardziej charakterystycznym elementem bogato ornamentowanej elewacji jest narożna wieżyczka podparta monumentalnym maszkaronem. Parter kamienicy zajmują sklepy.
Ciekawą zabudowę posiada także ul. Długa, która pełni rolę deptaka oraz głównego pasażu handlowego. Zachowało się tu sporo zabytkowych kamienic. Ulica pełna jest sklepów, restauracji i kawiarni. Pod numerem 31 ulokowany jest nie pasujący do otoczenia budynek, w którym mieści się Dom Kultury. Znajduje się w nim stała wystawa muzealna dotycząca Polskiego Czerwonego Krzyża.
Zamek Starościński
Dzieje dzisiejszej siedziby starostwa i władz miejskich sięgają czasów średniowiecza. Pod koniec XIII wieku Kościerzyna należała do księżniczki Gertrudy, córki księcia Sambora II. Przypuszczalnie już wtedy istniał w obecnym miejscu niewielki zameczek. O jego wyglądzie nie wiadomo zbyt wiele. Na pewno budowla miała charakter obronny i otoczona była wodą. W 1312 roku Kościerzynę nabyli Krzyżacy, którzy przebudowali zamek według własnych potrzeb. Od tamtego czasu w budynku mieszkali zakonni urzędnicy.
Po zakończeniu wojny trzynastoletniej zamek stał się siedzibą polskich starostów. Liczne przebudowy zatarły pierwotny charakter budowli. W roku 1818 roku Kościerzynę ustanowiono stolicą powiatu i wtedy nastąpiła przebudowa zamku dla potrzeb landrata, czyli przedstawiciela pruskiego samorządu. Kolejne zmiany przeprowadzono w 1925, a następnie w 1975 roku. Kilka lat temu dokonano ostatniej restauracji fasady.
Skansen Parowozownia Kościerzyna
W okolicach dworca kolejowego znajduje sie skansen kolejowy, jedyny na obszarze północnej Polski. W zabytkowych budynkach z 1929 roku obejrzeć można wielką kolekcję parowozów, wagonów i lokomotyw oraz maszyn, narzędzi i starych mechanizmów kolejowych. Muzeum działa od 1992 roku i prowadzone jest przez Zakład Taboru w Gdyni.
