InfoGdańsk

O potrzebie powołania miejskiej biblioteki mówiono od połowy XVI wieku, gdy Gdańsk stał się największym portem regionu bałtyckiego i znaczącym ośrodkiem nauki, kultury i sztuki. Miasto tej rangi bibliotekę po prostu mieć musiało, zwłaszcza że w Gdańsku działała szkoła luterańska o bardzo wysokim poziomie nauczania.

Jan Bernard Bonifacio – włoski humanista i myśliciel

W portowym mieście pilnych i palących spraw nie brakowało, dlatego temat powołania biblioteki przez długie dekady nie wychodził poza ramy planów i dyskusji, nie posiadano też bazowego księgozbioru o adekwatnej wartości merytorycznej i intelektualnej.

Jan Bernard Bonifacio – Portret pośmiertny, autorstwo przypisywane Antonowi Möllerowi.

O powstaniu bibliotecznej placówki zdecydował niespodziewany splot okoliczności związany z postacią Jana Bernarda Bonifacio. Ten renesansowy myśliciel i humanista odwiedzał kolejne miasta Europy, zwłaszcza takie, w których renesansowa śmiałość i intelektualna odwaga spotykały się z akceptacją i żywym zainteresowaniem. W sierpniu 1591 roku niepokorny markiz na pokładzie statku opuścił Anglię, rejs do Gdańska zakończył się zatonięciem jednostki przy ujściu Wisły do Zatoki Gdańskiej. Sędziwego i częściowo ociemniałego markiza uratowano, udało się też ocalić większość jego bezcennego księgozbioru. W uratowanych zbiorach znalazły się dzieła z zakresu teologii, prawa, medycyny, filozofii, gramatyki, matematyki i astrologii, wśród nich teksty św. Ambrożego, św. Augustyna, Arystotelesa, Platona, Cycerona czy Owidiusza.

Niedługo potem markiz przyjął propozycję Rady Miasta Gdańska i przekazał 1300 dzieł na rzecz planowanej biblioteki, w zamian otrzymał dożywotnie mieszkanie, opał i guldena węgierskiego miesięcznie. Wybitny Włoch zmarł w marcu 1597 roku i został pochowany w kościele św. Trójcy, jego osobę i dokonania upamiętniono też okazałym epitafium.

Biblioteka w Gimnazjum Akademickim

W dniu 22 czerwca 1596 roku uroczyście otwarto Bibliotekę Rady Miejskiej Gdańska, w urzędowych dokumentach określaną jako Bibliotheca Senatus Gedanensis. Księgozbiór opisanego wyżej markiza stał się zaczątkiem systematycznie powiększanych zasobów bibliotecznych i jako wydzielona kolekcja został wpisany do Index Liborum – pierwszego inwentarza Biblioteki Gdańskiej.

Początkowo biblioteka funkcjonowała w pomieszczeniach dawnego klasztoru franciszkańskiego, w parterowej części skrzydła wschodniego. Cennych i godnych uwagi dzieł stale przybywało i dlatego pod koniec XVII wieku placówka mieściła się w czterech salach Gimnazjum Akademickiego. Wygląd biblioteki uwiecznił Andreas Stech, którego ryciny ozdobiły opracowanie Reinholda Curickego “Der Stadt Dantzig historische Beschreibung”. Na rycinach widoczny herb Gdańska nad wejściem do biblioteki, a nad przejściami do kolejnych sal portrety uczonych i najważniejszych miejskich urzędników. W bibliotece nie brakowało też wyposażenia naukowego: globusów, przyrządów astronomicznych itd. Każdej z czterech sal nadano odrębną kolorystykę, mimo to całość tworzyła niezwykłą kompozycję naukowej zasobności i powagi.

W 1817 roku przeprowadzono ostateczną likwidację Gimnazjum Akademickiego, które i tak od wielu dekad było ledwie cieniem dawnej świetności. Wtedy też zapadła decyzja o udostępnieniu zbiorów szerszemu ogółowi gdańskich mieszkańców i z tego też powodu bibliotekę przemianowano na Danziger Stadtbibliothek, czyli Bibliotekę Miejską.

Biblioteka Gdańska w nowej siedzibie

Kwestią nie cierpiącą zwłoki był problem nowej siedziby i przeniesienia bibliotecznych zbiorów. Zdewastowane wnętrza gimnazjum utraciły swoją przydatność i funkcjonalność. Wybór padł na kościół św. Jakuba, odbudowany po feralnym wybuchu pobliskiego magazynu prochowego i w którym nie zamierzano już prowadzić posługi duszpasterskiej. Przenoszenie zbiorów rozpoczęto w 1819 roku, dwa lata później (październik 1821) nastąpiło oficjalne otwarcie biblioteki. Po początkowym entuzjazmie szybko zauważono mankamenty i niedostatki nowej siedziby. Pnące się ku górze regały coraz bardziej zasłaniały kościelne okna, z braku wentylacji i ogrzewania pojawiła się też wilgoć z pleśnią – cisi zabójcy starych ksiąg, druków i inkunabułów.

Zasobów stale przybywało, księgozbiór poszerzano o kolejne znakomite kolekcje: Jana Uphagena, przyrodnika Frantza Mengego, Augusta Bertlinga oraz zbiory Zachodniopruskiego Towarzystwa Historycznego. Pod koniec XIX wieku biblioteka posiadała 111 tysięcy tomów. Konieczność pozyskania nowoczesnej siedziby była coraz bardziej pilna i oczywista.

W 1904 roku zbiory biblioteczne przeniesiono do nowego budynku zlokalizowanego u zbiegu ówczesnych Hansaplatz i Schüsseldamm. Obiekt utrzymany w neogotyckiej stylistyce powstał według projektu architekta Karla Kleefelda i służył też jako siedziba szkoły św. Piotra i Pawła.

Powojenne odrodzenie

Gmach biblioteki szczęśliwie przetrwał schyłek II wojny światowej, dzięki wcześniejszej ewakuacji i rozproszeniu przetrwała też większość bezcennego księgozbioru. Odnajdywaniem i rewindykacją dzieł z wybitną skutecznością zajmował się Marian Pelczar – pierwszy powojenny i wieloletni dyrektor tej placówki. Dzięki działaniom dyrektora i zaangażowaniu jego pracowników udało się odzyskać 80 tysięcy wartościowych dzieł i opracowań. Zasoby biblioteki były też poszerzane – doszły m.in. zbiory Polonii Gdańskiej oraz Gdańskiego Towarzystwa Naukowego.

Danzig Stadtbibliothek około 1905 roku.

W okresie powojennym we wnętrzach gdańskiej biblioteki pojawiał się Günter Grass , zatem w tej naznaczonej historią przestrzeni zaplatały się również wątki wybitnej twórczości, wyróżnionej w 1999 roku Literacką Nagrodą Nobla.

W 1955 roku Biblioteka Gdańska została włączona w struktury Polskiej Akademii Nauk.

W zasobach placówki znajduje się prawie 800 tysięcy woluminów, w tym rękopisy, inkunabuły, stare druki, zbiory kartograficzne, malarstwa i grafiki, numizmaty, ekslibrisy, fotografie, muzykalia, teatralia i wiele innych… Absolutnym unikatem jest Missale secundum notulam dominorum Teutonicorum wpisany na Polską Listę Krajową Programu UNESCO. Wspomniana pozycja to mszał rytu zakonu krzyżackiego – rękopiśmienna księga liturgiczna z pierwszej połowy XV wieku.

Ogromna wartość historyczna zawiera się w m. in.: komplecie dzieł Jana Heweliusza, dziełach Jakuba Breyna, Jakuba Teodora Kleina, Gotfryda Lengnicha, Gabriela Groddecka, czy też unikatowej historii Gdańska Reinholda Curickego. Wśród druków rzadkich znajdują się najcenniejsze wydania Biblii, edycje kancjonałów, gdańskie druki okolicznościowe, czasopisma staropolskie i gdańskie kalendarze.

Biblioteka Gdańska PAN z wielkim sukcesem otworzyła się na nowe technologie. Jej zdigitalizowane zasoby można zdalnie przeglądać w ramach Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej.

Zobacz też – Czym charakteryzuje się profesjonalne biuro inżyniersko-projektowe?

W listopadzie 2005 roku otwarto drugi budynek biblioteczny, zlokalizowany przy ulicy Wałowej 24. W kwietniu 2018 roku przy wejściu do biblioteki odsłonięto Ławeczkę Mariana Pelczara – pomnik upamiętniający pierwszego powojennego dyrektora tej placówki.