Potężny obiekt powstał w połowie XIV wieku jako jedna z najważniejszych inwestycji krzyżackich w Gdańsku. Młyn zlokalizowano między ramionami Kanału Raduni, jego nurt napędzał 12 kół wodnych (po sześć z każdej strony), a na ogromnym poddaszu urządzono magazyn na zboże i przemieloną mąkę.
Największy zakład młyński w średniowiecznej Europie!
W młynie przerabiano też jęczmień na słód, obsługiwano potrzeby lokalne i wykorzystywano możliwości eksportowe.
Nad obiektem o tak wielkim znaczeniu czuwał Mühlmeister z komturskiego zamku, Krzyżacy za przemiał pobierali opłaty pieniężne i 1/16 mielonego zboża jako płatność w naturze. Poziom tychże opłat był jednym z wątków narastającej niechęci wobec krzyżackiego panowania. Wielki Młyn był też traktowany jako obiekt o znaczeniu strategicznym i na przykład udane powstanie antykrzyżackie z lutego 1454 roku rozpoczęto od przejęcia opisywanego budynku.
Zlokalizowany w obszarze Starego Miasta został przywilejem królewskim podporządkowany Radzie Głównego Miasta – taka kompetencyjna roszada dowodzi wielkiego znaczenia obiektu w funkcjonowaniu późnośredniowiecznego Gdańska.
Na początku XVII stulecia dobudowano ogromny piec piekarski, nieco później rozbudowano napęd obiektu, ostatecznie z boków budynku pracowicie obracało się aż 18 kół czerpakowych.
Obiekt zastygał w bezruchu podczas powtarzających się oblężeń miasta, bo wrogie wojska za każdym razem blokowały Kanał Raduni. Napęd kieratowy zamontowany na początku XVIII wieku uniezależnił zakład od wodnego nurtu, dobrze się też sprawdzał podczas ostrych mrozów, gdy skute lodem koła nie mogły przenosić niezbędnej energii.
W XIX stuleciu zainstalowano turbiny parowe zastąpione potem silnikami elektrycznymi. Młyn funkcjonował aż do końca II wojny światowej, zatem prawie 600 lat! To unikatowy przykład trwałości stosowanych w Gdańsku rozwiązań.
Nowa siedziba Muzeum Bursztynu w Wielkim Młynie
Pod koniec II wojny światowej zabytek został bardzo poważnie zniszczony i kilkanaście lat później dość pobieżnie odbudowany na potrzeby wystawiennicze. Wielkim wyzwaniem było odtworzenie ogromnego, dwuspadowego zadaszenia. Przez pewien czas w zabytku funkcjonował Pewex i salon gier. Otwarte w latach dziewięćdziesiątych centrum handlowe było z początku taką wyspą ekskluzywności, ale ostatecznie nie sprostało konkurencji ze strony wielkopowierzchniowych kompleksów handlowych i w 2016 roku zostało zamknięte.
Przejęty przez miasto budynek został poddany gruntownym pracom remontowym i renowacyjnym. Po zakończeniu tych adaptacyjnych działań w obiekcie od lipca 2021 roku działa Muzeum Bursztynu.
Zobacz – Muzeum Bursztynu w Wielkim Młynie
W pobliżu zabytku sporo innych obiektów o ważnych walorach historycznych: kościół św. Katarzyny, Mały Młyn i Ratusz Staromiejski. Warto też zwrócić uwagę na wpatrzony w niebo posąg Jana Heweliusza – to upamiętnienie jednego z najwybitniejszych polskich astronomów.
