Przez wiele stuleci o charakterze i wykorzystaniu tej okolicy decydowała Wisła, najpierw jako ostatni odcinek flisackiego spływu, następnie zapewniająca dostęp do coraz większego potencjału portowego. I tak jest do dzisiaj, przylegające do Martwej Wisły obszary produkcyjne zajmują większą część powierzchni opisywanej dzielnicy.
Część mieszkaniowa jest skupiona w południowym krańcu Przeróbki i ciekawie objęta wygiętym zakolem wiślanym. Całość znajduje się na tak zwanej Wyspie Portowej, z tego wyspiarskiego położenia zaskakująco wielu mieszkańców nie zdaje sobie sprawy.
Dzielnica Przeróbka – flisackie początki
Historia Przeróbki interesująco wpisuje się w dzieje portowego Gdańska. Od połowy XV stulecia miasto doświadczało niebywałego rozwoju, wynikającego przede wszystkim z nieskrępowanego dostępu do polskiego zaplecza i handlu płodami polskiej gospodarki rolnej. Przede wszystkim zbożem, które z wykorzystaniem sieci rzek było przez flisaków zwożone z całej Rzeczypospolitej aż do końcowego odcinka najdłuższej polskiej rzeki.
Na terenach przy prawym brzegu Wisły, położonych naprzeciwko Polskiego Haka, zboże było przygotowywane do sprzedaży. Stąd czynności poprawiające jakość i cenę złocistego ziarna. Zboże rozsypywano na żaglach rozłożonych na ziemi, następnie szuflowano, przesypywano i tym sposobem suszono. Z szuflowanego zboża usuwano zanieczyszczenia, takimi prostymi kilkudniowymi (w zależności od pogody) zabiegami podnoszono wartość zboża przed jego sprzedażą. Takie czynności określano jako „przerabka” i stąd późniejsza nazwa tej okolicy.
Kraniec Nabrzeża Szyprów. Widoczny holownik powstał na zamówienie radzieckiego przedsiębiorstwa Sudoimport, ale nie został przez zamawiającego odebrany. W 2008 roku jednostka została kupiona przez firmę „Sling” Wanda i Sławomir Lisiecki Spółka Jawna z Gdańska, po czym nastąpiła zmiana nazwy na „SLING 2”. W oddali widoczne dwie ważne przeprawy mostowe przez Martwą Wisłę.
Polscy flisacy stanowili społeczność barwną i przyciągającą uwagę. W „Gdańskich wspomnieniach młodości” taki obraz flisaków odmalowała Joanna Schopenhauer, matka słynnego filozofa Artura Schopenhauera:
Natomiast Wilhelm Ferdynand Zernecke dokonał takiej ich literackiej charakterystyki:
Mniej więcej od połowy XVII stulecia w odniesieniu do tych terenów używano nazwy Troyl, wyprowadzonej od trel, czyli lin flisackich z użyciem których przeciągano tratwy. Dwie przywołane wcześniej nazwy wzięły się więc z flisackiego i portowego wykorzystania tych pozbawionych stałych mieszkańców terenów.
Wzdłuż prawego brzegu Wisły wydeptane zostały trasy flisackie, z użyciem których przeciągano wyładowane zbożem statki wiślane. O ciągach tych tras przypomina przebieg obecnych ulic Nad Brzegiem oraz Siennej.
Od XVIII wieku przy trasach flisackich z wolna wyrastała skromna zabudowa. Na terenach położonych na północy działały natomiast dwa folwarki określane jako Mały i Duży Holender. W wieku XVII powstały też fortyfikacje wzmacniające obronność Gdańska od północno-wschodniej strony.
Wielka hala Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego. Zakład powstał na początku XX wieku i przez kilkadziesiąt lat był największym pracodawcą na obszarze Przeróbki.
Przez wiele stuleci w opisywanej okolicy funkcjonowała przeprawa promowa przez nurt szeroko rozlanej Wisły. Obszar położony po drugiej stronie rzeki określano mianem Gęsiej Karczmy, tutaj na początku XVIII wieku kwaterował rosyjski car Piotr I, a kilkadziesiąt lat później tędy prowadziła trasa ucieczki króla Stanisława Leszczyńskiego.
Przeróbka w granicach Gdańska
W I połowie XIX wieku na tereny „Przerabki” uwagę zwrócili…malarze, których intrygował barwny koloryt i obyczajowość flisackiej społeczności, artyści pewnie też przeczuwali rychły zanik tego fascynującego świata.
Takim malarzem był Wilhelm August Stryowski, dla którego flisacy stanowili najważniejszą inspirację malarskiej twórczości. Jego obraz z przedstawieniem flisaków na ulicy Piwnej zobaczyć można w muzealnym Ratuszu Głównego Miasta. Nieprzypadkowo więc w przestrzeni sąsiednich Stogów znajduje się ulica poświęcona tej postaci, niestety z błędnie sformułowaną pisownią nazwiska.
Z wolna rosło produkcyjne znaczenie okolicy. W 1869 roku przy Heubuder Straße (obecnie Sienna) powstała wytwórnia łodzi rzecznych Johanna Daniela Wojana. Po 1900 roku zakład został przeniesiony na Troyl 13 (ul. Przetoczna).
Pod koniec XIX stulecia na terenach Przeróbki mieszkało niespełna 400 osób. Przełom w dziejach tej sennej okolicy przyniosło pierwszych kilkanaście lat XX wieku. W 1904 roku dobiegła końca budowa Kaiserhafen, który znany obecnie jako Kanał Kaszubski zapewnił dostęp do nowoczesnej infrastruktury portowej.
Linia tramwajowa powstała w 1927 roku i przyczyniła się do dalszego rozwoju tej dzielnicy.
1 kwietnia 1907 roku opisywane tereny zostały włączone w administracyjne granice Gdańska. Dla okolicy szczególnie ważne zmiany przyniósł 1912 rok, w którym udostępniono mostowe połączenie okolicy z najważniejszą częścią miasta. Powstał wtedy tak zwany Most Breitenbacha, który dzięki śmiałym rozwiązaniom technicznym (największy most zwodzony w północnej części Europy!) oraz wyjątkowej architekturze stał się ikonicznym symbolem Gdańska.
Piętnaście lat później uruchomiono linię tramwajową, która prowadząc między innymi przez opisywaną dzielnicę połączyła Śródmieście z kąpieliskiem Heubude, czyli z obecnymi Stogami. Trasę obsługiwały wagony tramwajowe Bergmann, z których jeden zachował się w zbiorach miejskiej spółki komunikacyjnej GAiT.
Wspomniane inwestycje zdynamizowały senne wcześniej okolice. Przy nabrzeżu Kaiserhafen w 1912 roku powstał zakład Chemische Produkten-Fabrik Pommerensdorf GmbH, a dwa lata wcześniej, bliżej nowoczesnej przeprawy mostowej – Eisenbahn-Hauptwerkstatt Danzig-Troyl (Główny Warsztat Kolejowy Gdańsk-Trojan).
Natomiast przy ulicy Breitenbachstraße (ul. Lenartowicza) powstało osiedle przeznaczone dla robotników kolejowych.
Podczas I wojny światowej na terenie Troyl działał obóz jeniecki przeznaczony dla oficerów i żołnierzy rosyjskich.
Podczas II wojny światowej na terenie tej gdańskiej dzielnicy działał podobóz KL Stutthoff – ofiary wspomnianego niemieckiego Aussenarbeitslager upamiętnia pomnik ustawiony na skwerku na rogu ulic Siennickiej i Przetocznej.
Dzielnica uniknęła większych zniszczeń w trakcie tak zwanego sowieckiego „wyzwolenia”, jedną z tego przyczyn zapewne ciężkie uszkodzenia Mostu Breitenbacha i ograniczenie dostępu oddziałom z ciężkim sprzętem.
Przeróbka – nazewnicza karuzela
Po zakończeniu wojny i powrocie zniszczonego Gdańska w polskie granice przez dobrych kilka lat rozstrzygała się kwestia nazwy opisywanej dzielnicy. W nazewniczym obiegu funkcjonowały więc określenia: Trojan (z niem. Troyl), Zawiśle i Przerabka. Ostatecznie w 1949 roku Ministerstwo Administracji Publicznej zatwierdziło nazwę Przeróbka obowiązującą do czasów obecnych.
Nazewnicze rozbieżności dotyczyły też pobliskich Stogów, które przez pewien czas określane były jako Sianki.
Powojenna Przeróbka kontynuowała zapoczątkowane kilkadziesiąt lat wcześniej funkcje produkcyjne. Tutejsze Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego zatrudniały kilka tysięcy pracowników. W latach 60-tych przy wschodnim nabrzeżu Kanału Kaszubskiego wyrosły wielkie Zakłady Fosforowe, a dekadę później bardziej na północ – kompleks Siarkopolu.
Rozbudowa produkcyjnego potencjału oznaczała konieczność likwidacji osiedla Wisłoujście, które formalnie znajdowało się w administracyjnych granicach Przeróbki, ale ze względu na własną ciekawą historię jest z opisywaną dzielnicą rzadko kojarzone. Podobnie z Westerplatte – to też Przeróbka, ale w świadomości turystów i mieszkańców miasta to zupełnie odrębny byt historyczny.
Przez wiele lat położona blisko Śródmieścia Przeróbka funkcjonowała gdzieś na obrzeżach świadomości społeczności gdańskiej. Z wyjątkiem tutejszych mieszkańców, których między innymi za sprawą budowy osiedla mieszkaniowego „Bajka” znacząco przybywało.
Na pewno okolica odczuwała swego rodzaju komunikacyjne wykluczenie, na Przeróbkę prowadziły tylko dwa połączenia – przez Most Siennicki i prom Wisłoujście, z drugiej strony – takie oddalenie wielu grupom i osobom całkiem pasowało.
Nabrzeże Szyprów – malowniczy bulwar spacerowy na terenie Przeróbki.
Ostatnie dekady przyniosły wielkie zmiany w dostępności tej części Gdańska. Wielkie inwestycje komunikacyjne – Most III Tysiąclecia im. Jana Pawła II oraz tunel pod Martwą Wisłą na nowo wprowadziły okolicę w krwioobieg miejskiego organizmu. Po latach zapomnienia poprawia się estetyka tej dzielnicy, czego przykładem organizacja parkowego Skweru Bajki oraz malowniczego nadwiślańskiego bulwaru wzdłuż Nabrzeża Szyprów. Według danych z 2020 roku na terenie Przeróbki mieszka 3849 osób.
Przeróbka – ciekawe miejsca i zabytki
Martwa Wisła
Ostatnie ramię ujściowe wiślane odegrało bardzo ważną rolę w dziejach opisywanej dzielnicy. Z wiślanych brzegów korzystali flisacy, potem wzdłuż rzeki składowano drewno. Nazwa przypomina o odcięciu tego ramienia od głównego ujściowego koryta i związanej z tym powolności rzecznego nurtu.
Nabrzeże Szyprów
Ten malowniczy ciąg spacerowy rozpoczyna się przy Moście Siennickim i długością prawie kilometra prowadzi w w kierunku wschodnim w stronę mostu kolejowego.
W trakcie przejścia podziwiać można oszczędnie zurbanizowany krajobraz wiślany. Po drugiej stronie Martwej Wisły widać Nabrzeże Retmanów i nieco dalej charakterystyczną tak zwaną Wieżę Bartosa.
Kanał Kaszubski
Przekopany na początku XX wieku jako tzw. Kaiserhafen. W ceremonii otwarcia udział wziął niemiecki cesarz Wilhelm II, stąd dawna nazwa tej ważnej inwestycji portowej. Kanał powstał w miejscu wąskiej i mniej dostępnej dla żeglugi Bosmańskiej Łachy. Inwestycja ożywiła zachodnią część Troyl (Przeróbki), w której wyrastać zaczęły kolejne zakłady przemysłowe. Kanał Kaszubki oddziela Przeróbkę od stoczniowej wyspy Ostrów.
Westerplatte
W ujęciu formalnym Westerplatte znajduje się w administracyjnych granicach Przeróbki, ale ze względu na historię – wąski półwysep funkcjonuje w świadomości turystów i również mieszkańców miasta jako osobny byt historyczno-terytorialny.
Półwysep Westerplatte zapisał się w historii przede wszystkim jako symboliczne miejsce wybuchu II wojny światowej.
Twierdza Wisłoujście
Wiekowa twierdza trwale wrosła w burzliwe dzieje portowego Gdańska. Przez wiele stuleci forteca strzegła dostępu do bogactw gdańskiego portu i kultury, z wysokiej wieży rozświetlano drogę do portu, tutaj wreszcie przez pewien czas stacjonowały okręty wytrwale budowanej floty Rzeczypospolitej.
W kwietniu tego roku (2024) dobiegł końca kilkuletni remont i forteca została udostępniona zwiedzającym, obiekt natychmiast stał się jedną z najważniejszych gdańskich atrakcji turystycznych.
Zobacz więcej – Zwiedzanie Twierdzy Wisłoujście
Most Siennicki
Przeprawa mostowa działa w miejscu dawnego Mostu Breitenbacha, który był największym mostem zwodzonym w regionie bałtyckim i zadziwiał malowniczą stylizacją i architekturą. Z tamtej przeprawy zachowały się przyczółki i filary, na tych ostatnich nadal widać zarys kartuszy herbowych! Stan techniczny Mostu Siennickiego od lat stanowi przedmiot ekspertyz, dyskusji i rozważań. Być może ze względu funkcjonowanie Mostu III Tysiąclecia oraz tunelu pod Martwą Wisłą – rola Mostu Siennickiego zostanie znacząco ograniczona.
Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego
Wielki kompleks zakładów kolejowych powstał na początku XX wieku i działał pod nazwą Eisenbahn-Hauptwerkstatt Danzig-Troyl. W zakładach remontowano i montowano parowozy, produkcyjnie wspierano też działalność zakładów stoczniowych. Uwagę przyciąga niezwykła architektura tego industrialnego zespołu. Ostatnie lata przyniosły większe zrozumienie wartości budownictwa tego rodzaju, być może zabytkowy kompleks uniknie (często podejrzanej) destrukcji i nie podzieli losów Zakładów Mięsnych. położonych pod drugiej stronie Martwej Wisły.
Pomnik Ofiar podobozu Stutthof
Niemiecki obóz koncentracyjny KL Stutthof działał przez niemal cała II wojnę światową i zgasił życie 65 tysięcy więźniów z wielu krajów Europy.
Na terenie Przeróbki filia tego obozu funkcjonowała od jesieni 1944 roku do marca 1945 roku. Pomnik został odsłonięty w 1978 roku z inicjatywy byłych więźniów, którzy byli przypisani do tego podobozu.
Skwer Bajki
Parkowy skwer znajduje się przy skrzyżowaniu ulic Bajki z Kryniczną i stanowi ciekawą przestrzeń rekreacyjną opisywanej dzielnicy. W tym miejscu znajduje się plac zabaw dla dzieci, ławki i ścieżki spacerowe, opisywany skwer wyraźnie ożywił i ocieplił opisywaną dzielnicę.
Trasa Sucharskiego
Rozległy obszar Przeróbki zamyka tak zwana Trasa Sucharskiego, która komunikując tereny portowe z siecią dróg krajowych stanowi arterię komunikacyjną o szczególnym znaczeniu. Inwestycja powstawała etapami, pierwszym była budowa Mostu Trzeciego Tysiąclecia Jana Pawła II.
Trasa łączy między innymi Port Północny z Południową Obwodnicą Gdańska, umożliwia więc dojazd do terenów portowych z ominięciem gdańskiego Śródmieścia. Inwestycja wyraźnie ożywiła funkcjonowanie portu, przyczyniła się na przykład do powstania Terminalu Promowego Westerplatte oraz rozwoju zaplecza magazynowego.
Nabrzeże Krakowskie
Położone naprzeciwko Polskiego Haka, na odcinku od Mostu Siennickiego do styku Martwej Wisły z Kanałem Kaszubskim. Nabrzeże wyróżnia się rozwiniętym zapleczem umożliwiającym budowę dużych statków o zróżnicowanym przeznaczeniu oraz wielkogabarytowych konstrukcji stalowych. Przy długim na 1000 m nabrzeżu działają dźwigi i urządzenia załadunkowe, w pobliżu znajduje się tez hala o powierzchni 3000 m². Przy Nabrzeżu Krakowskim można też wykorzystać dźwig pływający Maja, który mimo że powstał ponad 40 lat temu, to do dzisiaj zadziwia swoją funkcjonalnością i szeroką gamą możliwych zastosowań.
Basen Górniczy
Ten akwen stanowi największy basen gdańskiego portu wewnętrznego, a jego powstanie wiąże się z wysokim zapotrzebowaniem na polskim węgiel w międzywojennym okresie. Do zakończenia budowy portowej Gdyni było jeszcze daleko, stąd inwestycja polskiego rządu w Wolnym Mieście Gdańsku. Powstał wtedy tak zwany Port Wisłoujście z nowocześnie wyposażonymi nabrzeżami oraz przypominającym dworek szlachecki budynkiem administracyjnym.
Obecnie funkcjonuje określenie Basen Górniczy, z wykorzystaniem tego portowego akwenu prowadzone są przeładunki towarów masowych, suchych, złomu, drobnicy i wielu innych. Akwen przypomina o polskiej aktywności w czasach Wolnego Miasta Gdańska, której wbrew pozorom wcale nie brakowało.
Joanna Schopenhauer – „Gdańskie wspomnienia młodości”;
Waldemar Nocny – „Stogi. Zapomniana wyspa”
W.F. Zernecke – „Cały Gdańsk za dwadzieścia srebrnych groszy”
Przewodnik Ilustrowany Muzeum Gdańska;
Andrzej Romanow – Gdańsk zapomniany: szkice z dziejów miasta 1914-1939.
