Ten nietypowo rozplanowany zamek krzyżacki powstał w latach 1325-1336 w miejscu dawnego grodu pruskiego Stumo. Zamki krzyżackie były zazwyczaj budowane na planie kwadratu, w przypadku sztumskiej fortecy kształt nieforemnego pięcioboku wymusiło specyficzne ukształtowanie terenu.
Tutejsze rozległe obniżenie wypełniało niegdyś Jezioro Białe, przedzielone mniej więcej w środku płycizną z dwiema wyspami. Warunki osadnicze łatwe nie były, bo okolica była często podtapiana i niszczona powtarzającymi się powodziami. Z krzyżackiej inicjatywy powstał kanał zaopatrzony w śluzy, w dalszej konsekwencji płycizna zmieniła się w rozległy przesmyk, a jezioro zostało podzielone na dwa mniejsze: Sztumskie i Barlewickie.
Zamek w Sztumie – letnia rezydencja wielkich mistrzów krzyżackich
Zakonni bracia nie zwalniali tempa, po przekopaniu fos wspomniany przesmyk został podzielony na trzy wyspowe części, w środkowej wyrósł solidnie ufortyfikowany zamek, na pozostałych podzamcza z niezbędną zabudową gospodarczą.
Forteca wyróżniała się obszernym dziedzińcem (prawie 0,7 ha powierzchni) otoczonym murami z przyległymi od wewnątrz budynkami. W skrzydle południowym funkcjonował długi dom mieszkalny, ponadto kolejny budynek z dormitorium i kaplicą. Stronę zachodnią zamykał zespół bramny z siedmiokondygnacyjną wieżą. W tej części znajdowała się też siedziba wójta zakonnego i kolejna baszta zamkowa.
Trzecia forteczna wieża powstała po 1377 roku z fundacji księcia Albrechta III Habsburga, który po powrocie z litewskiej rejzy został w Sztumie wystawnie ugoszczony, za co odwdzięczył się finansową fundacją i nadaniem miejscowości swoich barw rodowych. Austriacka stylistyka sztumskiej flagi jest do dzisiaj aktualna.
Na wyspie zlokalizowanej od zachodniej strony funkcjonowało wielkie podzamcze gospodarcze, otoczone wysokim murem z kilkunastoma basztami.
W sztumskim zamku chętnie bywali wielcy mistrzowie Zakonu Krzyżackiego, którzy w tej otoczonej wodą lokalizacji szukali wytchnienia podczas letnich upałów. Podkreślali też znakomitą jakość sztumskiej wody pitnej, a zamek stanowił również dogodną bazę wypadową dla uczestniczących w polowaniach rycerzy.
Wypoczynkowe walory zamku sztumskiego jako pierwszy docenił Luter z Brunszwiku, który kierował Zakonem Krzyżackim w latach 1331-1335.
Opisywany zamek chętnie odwiedzał wielki mistrz Ulrich von Jungingen, za jego czasów działał zamkowy ogród zoologiczny z żubrami, niedźwiedziami, wielbłądami, a nawet lwami! Jedno z tych królewskich zwierząt zostało sprezentowane litewskiemu księciu Witoldowi, który po wielu politycznych manewrach i deklaracjach ostatecznie zwrócił się przeciwko zakonnym braciom, po czym odegrał znaczącą rolę w wojnie 1409-1411 i grunwaldzkiej wiktorii.
Po bitwie grunwaldzkiej zamek sztumski został bez walki zajęty przez oddziały polskie. Królewskim garnizonem dowodził Jędrzej z Brochowic, prowadzone z jego inicjatywy akcje i wypady dotkliwie dezorganizowały krzyżackie zaplecze. Oblężenie malborskiego zamku jednak nie przyniosło sukcesu, Zakon Krzyżacki przetrwał najtrudniejszy kryzys w dotychczasowej historii, a kilka miesięcy później polska załoga honorowo opuściła sztumską fortecę.
Otoczony szeroko rozlanymi jeziorami zamek był rzeczywiście trudny do zdobycia, co potwierdziły między innymi działania wojny trzynastoletniej. Zamek już na początku powstania został zajęty przez wojska Związku Pruskiego, ale odbity przez Krzyżaków trwał w ich posiadaniu aż do 1468 roku, do wymiany na ośrodek miejski w Pasłęku.
Przez kilkaset lat zamek sztumski był siedzibą polskiej administracji
Po zwycięstwie w tej przewlekłej wojnie Sztum został włączony w granice Królestwa Polskiego, a pokrzyżacki zamek stał się siedzibą lokalnych starostów. Jednym z nich był Łukasz Watzenrode, wuj znanego potem na całym świecie Mikołaja Kopernika. Od XVI stulecia w obszernym zamku odbywały się też sejmiki szlacheckie.
W 1626 roku miasto z zamkiem zostały zajęte przez silny oddział szwedzki, a trzy lata później w murach fortecy wytchnienie znalazły zmaltretowane wojska króla Gustawa Adolfa, pobite przez chorągwie Rzeczypospolitej w bitwie pod Trzcianą.
Podczas potopu, czyli kolejnej odsłony konfliktu polsko-szwedzkiego, zamek został dotkliwie zdewastowany przez wrogich żołnierzy, Szwedzi złakomili się nawet na kafle z zamkowych pieców.
Osuwały się też kolejne partie fortecznych murów, ale do tych dewastacji przyczynili się… lokalni mieszkańcy, którzy ze względów hodowlanych utrzymywali nienaturalnie wysoki poziom wody w pobliskich jeziorach. Nie bez powodu więc od połowy XVII wieku sztumscy starostowie urzędowali w położonym kilka kilometrów dalej budynku dworskim.
W 1772 roku zamek został objęty przez administrację pruską, w gotyckim obiekcie powstał sąd oraz archiwum. W skrzydle południowym funkcjonował sierociniec fundacji Kalksztajnów. Zaszły też pewne zmiany budowlane, między innymi w latach 1864-66 na fundamentach skrzydła wschodniego wyrósł neogotycki budynek sądu, a w 1899 roku w przestrzeni dziedzińca powstała willa z mieszkaniami dla sądowych urzędników.
Zamek w Sztumie – oddział Muzeum Zamkowego w Malborku
Funkcje sądownicze zostały też utrzymane po zakończeniu II wojny światowej, w zachowanych wnętrzach działał wtedy Sąd Powiatowy.
W 1968 roku w obszarze zamkowym działać zaczęło Muzeum Powiśla, ale zaledwie kilkanaście lat później placówka została zamknięta. Przez dłuższy czas w pokrzyżackim zamku funkcjonowało też lokalne centrum kultury, a od 2008 roku ponawiano próby sprzedaży tego historycznego obiektu.
Zabytkowy zamek został ostatecznie objęty przez Skarb Państwa, od 2017 roku na jego terenie działa oddział Muzeum Zamkowego w Malborku.
Pomimo wielu zawirowań dziejowych, katastrof i dewastacji – z dawnego krzyżackiego założenia obronnego i tak całkiem sporo przetrwało. Przed wszystkim średniowieczny dom mieszkalny od południowej strony, ale też ceglany mur obronny z basztą więzienną, obniżona wieża bramna czy też studnia i pozostałości dawnej fosy.
W niewielkiej na razie placówce muzealnej zobaczyć można wystawę „Prusowie. Życie i kultura mieszkańców średniowiecznej Pomezanii w XII-XV wieku”. Na terenie zamku działa też Bractwo Rycerzy Ziemi Sztumskiej.
