Monument upamiętnia mieszkańców Gdańska poległych w obronie polskości miasta od czasów krzyżackiej ataku z 1308 r. do końca II wojny światowej.
Wawrzyniec Samp – współautor monumentu i wybitny rzeźbiarz gdański
Pomnik powstał pod koniec 1969 roku, z kształtu przypomina topór wbity w ziemię. W potężnym bloku sporo czytelnych płaskorzeźb. Upamiętnienie powstało według artystycznej wizji gdańskich rzeźbiarzy: Wawrzyńca Sampa i Wiesława Pietronia.
Pomnik wpisał się w nurt antyniemieckiej propagandy z lat sześćdziesiątych ubiegłego stulecia. Pamiętano oczywiście o grozie nazistowskich zbrodni, jednak polskie władze wykorzystaniem antyniemieckiej retoryki odwracały też społeczną uwagę od gęstniejących problemów socjalistycznej rzeczywistości.
Pomnikowe odwołania do rzezi Gdańska (1308) też wymagają sprostowania, obecnie coraz częściej podkreśla się nadmierne (i jednostronne) umitologizowanie tego fragmentu gdańskiej historii.
Pomnikowa korekta
Pomnik zyskał kompletny kształt dopiero w 2008 roku. Wcześniej nie zezwolono na upamiętnienie polskiej społeczności Wolnego Miasta Gdańska.
Z inicjatywy Koła Polonii Gdańskiej i Towarzystwa Przyjaciół Gdańska odsłonięto tablicę z napisem: „Pamięci Polaków gdańskich, którzy zginęli za polskość Gdańska w niemieckich więzieniach, obozach koncentracyjnych i innych miejscach kaźni w latach 1939-1945”.
Pojawił się też wymowny cytat z twórczości Jana Kochanowskiego: „A jeśli komu droga otwarta do nieba – Tym, co służą ojczyźnie”. Dodane inskrypcje pogłębiły przekaz zawarty w tym monumencie.
