Fontanna Neptuna jest jednym z najbardziej charakterystycznych symboli miasta Gdańska, zabytek cieszy się też długą i bardzo interesującą historią.
Posąg antycznego władcy mórz od prawie czterech stuleci zdobi przestrzeń zakreśloną renesansową fasadą Dworu Artusa i monumentalną późnogotycką ścianą wschodnią miejskiego ratusza.
22 lipca 1954 roku – powojenne uruchomienie Fontanny Neptuna
Wspomniane miejsce jest doskonale kojarzone i stanowi najpopularniejszy turystycznie fragment gdańskiej przestrzeni.
Czterysta lat gdańskiej Fontanny Neptuna
Decyzja o budowie nowej fontanny miejskiej zapadła na początku XVII stulecia i miała niewątpliwy związek z podróżami gdańszczan do słonecznej Italii, gdzie pod wpływem antycznych nurtów i idei przybywało wybitnych dzieł renesansowej sztuki.
Nadmotławskie miasto stale zyskiwało na prestiżu i znaczeniu, stąd też decyzja o nowej stylizacji fasady Dworu Artusa i budowie odpowiednio reprezentacyjnej fontanny miejskiej.
Zlecenie szerokiego zakresu prac otrzymał Abraham van den Blocke, który od 1611 roku piastował wymagająca funkcję budowniczego miejskiego, według jego koncepcji powstały najwspanialsze zabytki gdańskiej architektury.
W pracowni znakomitego mistrza wykuto kamienny basen z cokołem, natomiast dostojny posąg Neptuna-władcy mórz był dziełem Piotra Husena i został odlany w miejskiej ludwisarni działającej u wylotu ul. św. Ducha w przestrzeń Targu Drzewnego.
Montaż posągu Neptuna widziany od strony tak zwanych Kamienic Królewskich. Za fontanną widoczny odbudowany Dwór Artusa, żmudne i cierpliwe odtwarzanie jego wewnętrznego wystroju trwało przez kolejnych czterdzieści lat. Po stronie prawej tak zwany Nowy Dom Ławy, który wraz z Dworem Artusa stanowi oddział Muzeum Gdańska. Autor: Kazimierz Lelewicz źródło: Muzeum Gdańska.
W 1615 roku komponenty fontanny były gotowe, ale wskutek wielu przyczyn jej uruchomienie nie było możliwe. Starania zostały uwieńczone sukcesem dopiero w 1633 roku, zatem prawie trzydzieści lat po rozpoczęciu pierwszych prac.
Sto lat później stan fontanny pozostawiał wiele do życzenia, Rada Miasta Gdańska zleciła więc wykucie nowego basenu z cokołem, z niełatwego zadania znakomicie wywiązał się Johann Carl Stender. Po zakończeniu remontu Fontanna Neptuna została ponownie uruchomiona w 1761 roku.
W 1935 roku „nieznani sprawcy” uszkodzili polskie orły z otaczającej fontannę kraty, wkrótce potem metaloplastyczne emblematy zostały usunięte. Zabytek odczuł więc destrukcyjny ciężar nazistowskiej ideologii, której dekadę późniejsze zderzenie z totalitaryzmem sowieckim przyniosło zagładę prawie tysiącletniego miasta.
Powojenna odbudowa Gdańska. Powrót Fontanny Neptuna
Wiosną 1945 roku rozegrały się zaciekłe walki o solidnie (lecz dalece niewystarczająco) ufortyfikowaną Festung Danzig, po niszczących nalotach i artyleryjskich ostrzałach doszły dewastacje ze strony żołnierzy Armii Czerwonej, w rezultacie dorobek wielu gdańskich pokoleń niemal całkowicie legł w gruzach.
Poważnych uszkodzeń doznała też opisywana fontanna, której posąg został co prawda odnaleziony w podbytowskim Parchowie, ale na jej uruchomienie przyszło jeszcze długo poczekać.
Pod koniec wojny zaginęła górna część cokołu, a instalacja wodna została niemal w całości rozkradziona. Kilka lat później (1951) kute ogrodzenie fontanny dosłownie w ostatniej chwili zostało uratowane przed przetopieniem. Czasza studni rozpadła się na kilkadziesiąt fragmentów, zatem zakres koniecznych do przeprowadzania prac był rzeczywiście bardzo szeroki. W miarę niezłym stanie przetrwał za to kamienny basen, obmurowany wcześniej zabezpieczeniem z solidnych cegieł.
Pod koniec lat czterdziestych zapadła decyzja o odbudowie historycznego centrum miasta, dzięki wytężonym pracom w ciągu kilku kolejnych lat odtworzono architektoniczne piękno unikatowego Traktu Królewskiego. Zapowiedziane na lipiec 1954 roku montaż i uruchomienie Fontanny Neptuna miały stać się symbolicznym podsumowaniem tego etapu gdańskiej odbudowy.
Prace montażowe spotkały się z wielkim zainteresowanie mieszkańców Gdańska. Powrót posągu Neptuna był ważnym akcentem odbudowy gdańskiego Śródmieścia, zniszczonego końcowymi działaniami II wojny światowej. Do wspomnianej odbudowy nawiązują widoczne na zdjęciu rusztowania przy późnogotyckiej fasadzie Ratusza Głównego Miasta. Współcześni gdańszczanie pewnie z niemałym zdziwieniem skomentują wagon tramwajowy, ruch tramwajowy wzdłuż odbudowanych ulic Długiej i Długiego Targu odbywał się do 1959 roku. Autor: Kazimierz Lelewicz źródło: Muzeum Gdańska.
Prace nad przywróceniem zabytkowej fontanny przebiegały więc wielotorowo. Odbudową instalacji wodnej zajął się mistrz hydraulik Tarnawski. Odnowienie posągu Neptuna, uzupełnienie ubytków w kratach i odtworzenie orłów odbyło się w Pracowni Metalo-Plastycznej kierowanej przez mistrza Mariana Ogorzeję, wybitnie zasłużonego w powojennej odbudowie miasta Gdańska. Konieczna była rekonstrukcja trójzęba, bo tego wcześniejszego nie udało się odnaleźć.
Odtworzone orły zostały pozłocone w gdańskiej Pracowni Konserwacji Zabytków. Z wykorzystaniem kilku ton kamienia szydłowieckiego odkuto też nowy trzon pod czaszę fontanny. Podczas kilku tygodni ciężkiej kamieniarskiej pracy wykazali się mistrzowie Franciszek Drozd oraz Kazimierz Leczkowski. Wspomniana czasza została zespolona klamrami i wyłożona od wewnątrz ołowianą blachą.
W sobotę 17 lipca 1954 roku z zachowaniem największej ostrożności odbył się montaż półtoratonowej figury Neptuna na należnym jej miejscu. Nad przebiegiem prac czuwali inżynierowie Aleksander Juszkiewicz i Stanisław Gwiazda oraz wspomniany metaloplastyk Marian Ogorzeja.
Na czas trwania montażu wstrzymano ruch tramwajowy, warto przypomnieć – wagony tramwajowe kursowały w ciągu ulic Długiej i Długiego Targu do 1959 roku, potem linia została przeniesiona w ciąg ówczesnej ulicy Leningradzkiej.
Na wykonanych tego dnia fotografiach widać wielu podekscytowanych gdańszczan, którzy pomimo deszczowej pogody z wielkim zainteresowaniem obserwowali powrót mitycznego władcy mórz i oceanów.
Uruchomienie Fontanny Neptuna odbyło się kilka dni później, w dniu 22 lipca 1954 roku. Data nie była przypadkowa, dokładnie dziesięć lat wcześniej został ogłoszony tak zwany Manifest Lipcowy – założycielski i ideologiczny fundament Polski Ludowej. Kolejne rocznice określane jako Narodowe Święto Odrodzenia Polski były z coraz mniejszym zapałem celebrowane aż do końca PRL, następnie symboliczna data przepadła w społecznym zapomnieniu.
Wkrótce potem dały o sobie znać usterki oraz braki w instalacji wodnej i dalsze działanie Fontanny Neptuna nie było możliwe. Po przeprowadzeniu bardzo dokładnego przeglądu przez pracowników Stoczni Gdańskiej i wymianie aż 80% dotychczasowej instalacji – ponowne i tym razem definitywne uruchomienie fontanny odbyło się 22 lipca 1957 roku.
Fontanna Neptuna jest od wielu dekad najszerzej rozpoznawalnym symbolem miasta Gdańska, niemała w tym zasługa pana Wacława Rasnowskiego, który jako konserwator opiekował się tym zabytkiem przez prawie czterdzieści lat.
