InfoGdańsk

W historii Malborka krzyżują się wątki pruskie, krzyżackie, polskie i niemieckie. Miasto przez półtora stulecia funkcjonowało jako stolica świetnie zorganizowanego państwa zakonnego. W okresie przynależności do Rzeczypospolitej w pokrzyżackiej fortecy działał największy polski arsenał. Rozpoczęta w XIX wieku renowacja krzyżackiego zamku stała się źródłem inspiracji dla miłośników zabytków z całego świata.

 

Dobrze poznany okres dziejów tej okolicy zaczyna się w XIII stuleciu, gdy z inicjatywy książąt pomorskich na prawym brzegu Nogatu wyrósł warowny gród Zantyr. Na tym obszarze osadnictwo pruskie splatało się z napływem ludności słowiańskiej, do gry włączyli się też Krzyżacy, wobec których niebezpiecznie chaotyczną politykę prowadzili władcy Pomorza Gdańskiego.

Malbork – krzyżacka stolica

W okolicy podarowanego Zantyru w 1276 roku zakonni bracia rozpoczęli budowę własnej fortecy, dziesięć lat później rozwijająca się w pobliżu osada otrzymała prawa miejskie. Miasto doczekało się dobrze działającej infrastruktury: w Marienburgu (ówczesna nazwa Malborka) funkcjonował ratusz, dwór Artusa, szkoła łacińska oraz parafialny kościół św. Jana, a nad Nogatem zbudowano ważny port rzeczny. W 1388 roku do miasta włączono tereny przylegające od strony wschodniej. Cały czas postępowała też rozbudowa krzyżackiego zamku, który od 1309 roku był siedzibą wielkich mistrzów. Tym samym Malbork stał się stolicą rosnącego w siłę państwa krzyżackiego.

W 1365 roku w murach fortecy pojawił się król Kazimierz Wielki, którego uroczyście i gościnnie podjął wielki mistrz Winrych von Kniprode. Królewska wizyta była doskonałą okazją prezentacji siły i prężności państwa krzyżackiego i być może wyniesione z niej wnioski i wrażenia zdecydowały o kierunkach terytorialnej polityki państwa polskiego.

Malbork w granicach państwa polskiego

Na dziejach miasta wielce zaważył XV-wieczny konflikt zakonu NMP z Królestwem Polskim. Klęska grunwaldzka i oblężenie Malborka przez wojska Jagiełły przyniosły wielkie straty i zniszczenia. Natomiast wojna trzynastoletnia (1454-1466) i kończące ten konflikt postanowienia II pokoju toruńskiego oznaczały wielki zwrot w malborskich dziejach. Miasto w polskim posiadaniu trwało aż 316 lat. Jako stolica obszaru żuławskiego i siedziba wojewody Malbork odgrywał znaczącą rolę w gospodarce i administracji Rzeczypospolitej. Część pomieszczeń zamkowych zaadaptowano też na potrzeby rezydencji królewskiej. Obszerne magazyny służyły w roli wielkiego arsenału, przez pewien czas działała również królewska mennica. W Malborku trzykrotnie bywał Mikołaj Kopernik, który u schyłku swego życia zrewolucjonizował podejście do nauki i otaczającej nas rzeczywistości.

Lata pomyślnej koniunktury skończyły się w I poł. XVII stulecia. Podczas wojen polsko-szwedzkich miasto było kilkukrotnie zajmowane i dewastowane przez skandynawskich żołnierzy. Jeszcze trudniejszym okresem było stulecie następne, gdy pozbawiona podmiotowości Rzeczpospolita stała się główną areną tzw. wielkiej wojny północnej. Przez okolice raz po raz przeciągały wojska szwedzkie, polskie, saskie czy rosyjskie. Za każdym razem bezlitośnie plądrowano, dewastowano i obciążano kontrybucjami. Czarnymi literami w dziejach Malborka zapisały się choroby, na przykład epidemia cholery z 1710 r. zmniejszyła liczbę mieszkańców miasta o połowę!

Wyludnione i nadwątlone gospodarczo miasto we wrześniu 1772 roku zostało włączone w granice Królestwa Pruskiego – I rozbiór Rzeczypospolitej stał się faktem. Rok później Malbork wcielono do nowo utworzonej prowincji Prusy Zachodnie ze stolicą w Gdańsku.

W państwie pruskim

Administracja pruska dokonała dość poważnej ingerencji w historyczną strukturę pokrzyżackiej fortecy; na szczęście plany i prace zostały wstrzymane wobec nasilających się żądań uszanowania wartości tego miejsca. W krótkim napoleońskim rozdziale dziejów kilkukrotnie przez Malbork przemaszerowały wojska francuskie. Na początku 1813 r. mieszkańcy Malborka z przerażeniem (pewnie też i z satysfakcją) obserwowali resztki Wielkiej Armii, zniszczonej podczas nieudanej kampanii rosyjskiej.

Po upadku Napoleona nastał stuletni okres pokoju, podczas którego przez miasto przeszła fala modernizacyjnych przemian. Pierwsza połowa XIX wieku upłynęła jeszcze sennie – Malbork funkcjonował jako jedno z wielu prowincjonalnych miasteczek pruskich. Odmianę przyniosła budowa linii kolejowej, która połączyła Prusy Wschodnie z Berlinem. Duże znaczenie należy też przypisać napływowi środków z kontrybucji wojennej nałożonej na Francję. Warto przypomnieć – Francja doznała dotkliwej klęski w wojnie z Prusami w latach 1870-1871. W Malborku wybudowano wtedy wiele budynków użyteczności publicznej, bardzo sensownie rozwinięto w ten sposób miejską infrastrukturę. Powstały gazownia, linie telegrafu, poczta, centrala telefoniczna, sieć kanalizacyjna oraz elektrownia wodna na Nogacie – bez wątpienia dokonał się wtedy wielki skok cywilizacyjny.

Przełom XIX i XX wieku upłynął pod znakiem nieszczęśliwych wydarzeń i wypadków. 26 lipca 1899 roku wielki pożar zniszczył 17 kamienic przy malborskim rynku oraz 32 spichlerze nad Nogatem. 6 grudnia 1902 roku w kolejnym pożarze przepadło 5 kamienic, akcję ratunkową utrudniały skrajnie niskie temperatury. Kilka tygodni później miasto zostało zdewastowane nadspodziewanie silną nawałnicą.

Wyjątkowo ciekawym rozdziałem dziejów miasta stała się renowacja zamku, którą prowadzono przez wiele dziesięcioleci XIX i XX wieku wieku. W działaniach tych szczególnie odznaczył się inżynier Konrad Steinbrecht. O znaczeniu prac świadczyło zainteresowanie dworu cesarskiego, Wilhelm II odwiedził zamek ponad trzydzieści razy!

Dzięki wytrwałym i konsekwentnym pracom Malbork stał się ważną atrakcją turystyczną. Dużym uznaniem cieszył się organizowany w latach 1928-1937 festiwal teatralny, tłumnie też odwiedzano „Preussenbad” – nowoczesne kąpielisko wybudowane nad Nogatem.

W 1945 roku Malbork i okolice stały się areną zaciekłych walk między żołnierzami tzw. Grupy Bojowej „Marienburg” i 2 rosyjskiej Armii Uderzeniowej. Miasto zostało wtedy dotkliwie zniszczone.

W okresie powojennym zaniechano odbudowy zabytkowego centrum, dlatego dzisiaj pomiędzy monotonnymi blokami tylko w nielicznych miejscach zobaczyć można obiekty z wcześniejszych stuleci. Na szczęście zachowało się sporo dawnych obiektów użyteczności publicznej, ich wyszukana architektura sporo mówi o przedwojennej świetności Malborka. Pochwalić wypada Plac Kazimierza Jagiellończyka z pomnikiem króla i efektowną fontanną, to miejsce pokazuje, że miejską przestrzeń można aranżować nowocześnie i ciekawie.

Obecny Malbork zajmuje szczególną pozycję na turystycznej mapie Polski – magia pokrzyżackiej fortecy przyciąga do miasta ogromne rzesze turystów krajowych i zagranicznych. Warto jednak pamiętać – Malbork to nie tylko pokrzyżacki zamek, w mieście sporo miejsc i obiektów z ciekawą i wartą poznania historią…

Malbork – ciekawe miejsca i zabytki

Zamek
Potężna pokrzyżacka forteca jest zabytkiem o wielkim znaczeniu dla ogólnoświatowej turystyki. W XV stuleciu zamek kilkukrotnie oblegały wojska polskie, dzisiaj każdego roku fortecę oblegają setki tysięcy turystów ze wszystkich zakątków globu. Budowa zamku trwała wiele dziesięcioleci i była prowadzona w kilku etapach. Od 1309 roku w zamku rezydował wielki mistrz, co uczyniło fortecę administracyjnym sercem państwa Zakonu Krzyżackiego. W okresie przynależności Malborka do Rzeczypospolitej zamek służył jako wielki arsenał, przez pewien czas działała też w nim królewska mennica. Forteca została poważnie zniszczona pod koniec II wojny światowej, na szczęście podjęto dzieło odbudowy, uhonorowane kilkadziesiąt lat później wpisaniem zabytku na listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. Więcej o zamku w Malborku w w osobnym wpisie – patrz odnośnik poniżej.

Ratusz
Ten cenny zabytek gotyckiej architektury powstał w okresie świetności Zakonu Krzyżackiego. Gotycki obiekt został zbudowany w latach 1365-1380 w miejscu wcześniejszego, znacznie skromniejszego, budynku ratuszowego. Malborski ratusz zbudowano na planie prostokąta, dwuspadowy dach zdobi smukła wieżyczka, w której czas niegdyś odmierzał dzwon odlany w 1407 roku, warto też zwrócić uwagę na dwa późnogotyckie szczyty. W ratuszowych piwnicach w latach międzywojennych działała restauracja „Ratskeller” (Piwnica Rajców), której częścią była izba pamięci marszałka Hindenburga. Obiekt służył miejskim urzędnikom do roku 1929, gdy zakończono budowę tzw. Nowego Ratusza. W zabytkowym budynku przez wiele lat działał Młodzieżowy Dom Kultury „Ratusz”.

Kościół Matki Bożej Nieustającej Pomocy
Pierwsza wzmianka o kościele św. Jerzego pochodzi z 1403 roku. Sakralny obiekt został poważnie zniszczony podczas wojny trzynastoletniej oraz potopu szwedzkiego. Obecna budowla powstała w latach 1712-14, zatem u schyłku przynależności Malborka do Rzeczypospolitej. W bryle wyróżniają się barokowe nakrycie wieży i portal nad głównym wejściem, zaskakuje też finezyjna aranżacja konstrukcji ryglowej. Kościół bez większych uszkodzeń przetrwał schyłek II wojny światowej. Wewnątrz zachowały się autentyczne zabytki sakralnego wyposażenia: chrzcielnica, rzeźbiona scena Pasji (1687), ambona z lat 1713-14 oraz ołtarz główny z około 1718 r. Warto też zwrócić uwagę na oplatające wnętrze empory z bogatym wystrojem malarskim. W 1958 roku zmieniono wezwanie świątyni na na Matki Bożej Nieustającej Pomocy.

Kościół św. Jana
Czternastowieczna gotycka świątynia została poważnie zniszczona podczas wojny trzynastoletniej, gdy Malbork był wytrwale oblegany przez wojska polskie. W oparciu o stare fundamenty w roku 1467 rozpoczęto prace budowlane, które trwały wyjątkowo długo – wznoszenie nowej świątyni zakończono dopiero w 1523 roku! W 1668 roku świątynia została uszkodzona pożarem, podczas odbudowy kościół skrócono o jedno przęsło.
W XIX stuleciu w bezpośrednim sąsiedztwie kościoła pojawiły się kamieniczki wykorzystywane na potrzeby parafii. W okresie międzywojennym przeprowadzono szeroko zakrojone prace konserwatorskie, podczas których wymieniono wyposażenie i witraże. Wiele zniszczeń i uszkodzeń przyniósł ostatni rozdział II wojny światowej, runęły wtedy dachy i kościelna wieża. Szczęśliwie przetrwało neogotyckie wyposażenie oraz średniowieczna rzeźba św. Elżbiety Turyńskiej. W 1957 roku światynię objęli kapłani ze Zgromadzenia Księży Orionistów. W całym okresie istnienia kościół św. Jana był świątynią katolicką.

Pozostałości murów obronnych
Wzniesione w I poł. XIV wieku fortyfikacje zostały włączone w system obronny zamku krzyżackiego. Solidnie obwarowane miasto stało się twierdzą trudną do zdobycia, o czym przekonały się walczące tu wojska Władysława Jagiełły i Kazimierza Jagiellończyka. Do dnia dzisiejszego zachowały się pewne fragmenty średniowiecznych umocnień, na szczególną uwagę zasługują opisane niżej bramy i baszty. Dodać należy, że stosunkowo cienkie mury (zaledwie 45 cm grubości) wzmacniają widoczne od strony miasta przypory. Pierwszy system obronny wzniesiono już w XIII stuleciu, gdy nikt zapewne nie przypuszczał, że Malbork stanie się stolicą potężnego państwa zakonnego. Sporą partię zachowanych murów obronnych zobaczyć można od strony wschodniej, ciekawy jest też widoczny w zachodniej części miasta mur oporowy, na którym wspierały się kiedyś miejskie spichlerze.

Brama Garncarska
Budynek określany jest również jako Brama Elbląska lub Brama św. Ducha. Pięciopiętrowy i wysoki na 12 m obiekt zbudowano około 1380 roku. W bramie widoczny szeroki przejazd dla dawnych wozów i konnych podróżnych, z boku dwa mniejsze przejścia dla pieszych. Bramie dodano sporo ciekawych zdobień – widać zatem fryzy, blendy i znaki herbowe. Wszystkie te detale zobaczyć można w części wschodniej, nieco skromniej prezentuje się fasada zachodnia.

Baszta Maślankowa
Ta jedna z najwyższych zamkowych wież (29 m wysokości) określana jest też jako Baszta Lichnowska. Jako strażnica broniła dostępu do północnej częsci zamkowego zespołu. Wieżę zbudowano w latach 1335-1340. W XIX wieku na dachy zamocowano blaszaną postać kobiety ubijającej masło, to nawiązanie do związanych z zabytkiem legend i historii. Wedle jednej z nich w wieży zamknięto miejskich rajców, sprzeciwiających się krzyżackiej decyzji o wprowadzeniu podatku od ubijania masła. Wnętrza obiektu nie można zwiedzać, warto jednak z bliska zobaczyć ten ciekawy zabytek.

Brama Mariacka
Budynek określano też jako Bramę Sztumską lub Przewozową. Obiekt był ważnym elementem zbudowanych w I poł. XIV w. fortyfikacji miejskich. Północną i południową fasadę bramy zdobią ostrołukowe blendy – typowy dla gotyku motyw zdobniczy. Pożar z roku 1838 dość poważnie uszkodził cenny budynek, w trakcie odbudowy bramie dodano charakterystyczną nadbudowę wykonaną z tzw. muru pruskiego. Dach zrekonstruowano dopiero w latach 1936-1937 według projektowych zaleceń Paula Domberta. Budynek przyozdobiono wtedy zegarem oraz krenelażem. Po II wojnie światowej zaniechano odtworzenia konstrukcji dachowej, uważano że dach zakłóci autentyzm gotyckiej budowli obronnej. W zabytkowym budynku działa pub, potocznie określany jako „Baszta”.

Szpital Jerozolimski
Ciekawy zabytek został w 2006 roku wpisany na listę World Monuments Watch obejmującej najcenniejsze obiekty zagrożone zniszczeniem. Szpitalne budynki były w średniowieczu bardziej podobne do przytułków, gdzie starsi ludzie dożywali swoich dni. Miejsca takie były utrzymywane z kasy miejskiej i datków wpłacanych przez potencjalnych pensjonariuszy. Opisywany budynek szpitalny pochodzi z XVI stulecia. Zbudowany został na planie prostokąta i przykryty dwuspadowym dachem. Wzmianka z 1528 r. opisuje ten budynek jako „szpital dla ludzi biednych”. Z inicjatywy Stowarzyszenia Wspierania Szpitala Jerozolimskiego Zakonu Niemieckiego w Malborku zabytek objęto działaniami ratowniczymi, po ich zakończeniu zabytek funkcjonuje w strukturach Malborskiego Centrum Kultury i Edukacji.

Dworzec kolejowy
Wybitny zabytek XIX-wiecznego budownictwa kolejowego. Budynek dworcowy udostępniono pasażerom w 1890 roku. W latach następnych kolejową infrastrukturę wzbogaciły kolejne obiekty: budynek ekspedycji czy też (również stylowy!) budynek szaletu. Wszystkie obiekty tworzą ciekawą i jednolitą architektonicznie całość, znakomicie odwołujacą się do najlepszych wzorów architektury neogotyckiej. W 2011 roku zakończył się kompleksowy remont malborskiego dworca, prace prowadzono pod ścisłym nadzorem konserwatorskim. Opisywany zabytek jest unikatową perłą architektury kolejowej.

Wieże ciśnień
Zbudowane na początku XX stulecia wieże ciśnień zachowały się do dnia dzisiejszego i są interesującymi zabytkami komunalnej techniki. Ciekawym obiektem jest wieża zlokalizowana przy Placu Słowiańskim. Powstała w 1905 roku jako kluczowy obiekt miejskiej sieci wodociągowej. W finezyjnej neogotyckiej budowli widoczny jest zegar, urządzenie działa do dzisiaj. Kolejną wieżę zobaczyć można pomiędzy ul. Dworcową a torami kolejowymi. Pod względem architektonicznej stylizacji obiekt ten ustępuje opisanej wcześniej wieży. We wnętrzu zachowało się autentyczne wyposażenie: zbiornik wodny, metalowy piec węglowy i stalowe kręte schody.

Młyn Górny
Ten ciekawy zabytek zobaczyć można w południowej części miasta. Obiekt zbudowany został około 1400 roku, na początku służył jako folusz miejski, czyli zakład obróbki sukna. W latach 1410 i 1718 budynek niszczyły pożary, po każdym z nich odbudowywano konstrukcję dachową. Warto przyjrzeć się wielkim cegłom z jakich wzniesiono młyn, typowym dla XV-wiecznego budownictwa gotyckiego. Zabytek został poddany gruntownej renowacji w latach siedemdziesiątych ubiegłego stulecia.

Działo samobieżne ISU-122 przy Placu 3 Maja
Ten unikatowy wóz bojowy samodzielnie wjechał na pomnikowy postument w 1965 roku i przez przeszło dwie kolejne dekady przypominał o sowieckim zaangażowaniu, cokolwiek miałoby to znaczyć, w przebieg II wojny światowej. Ze względu na wprowadzenie postanowień ustawy dekomunizacyjnej rozważano usunięcie działa z malborskiej przestrzeni, ale ostatecznie udało się wóz bojowy uratować. Zniknęły tablice z dwujęzyczną gloryfikacją sowieckiego bohaterstwa, w zamian pojawiło się polskojęzyczne objaśnienie historii tego wozu bojowego.
ISU-122 z Malborka jest unikatowym zabytkiem radzieckiej myśli technicznej z okresu II wojny światowej, do naszych czasów zachowało się niewiele pojazdów tego typu. W pobliżu kompleks koszarowy o wyjątkowych walorach architektonicznych.

Figura Madonny
Wielka i kolorowa rzeźba zdobi zachodnią część pokrzyżackiego zamku, a ze względu na niezwykłą historię zasługuje na osobny opis i potraktowanie. Malborska Matka Boża z Dzieciątkiem powstała około 1340 roku i być może była największą rzeźbą w średniowiecznej Europie! Jej treść przypominała o posłannictwie Zakonu Krzyżackiego, a skala miała przestrzegać przed siłą i potęgą zakonnego państwa. Przez sześćset lat Madonna była symbolem zamku i miasta Malborka.

Rzeźba została zniszczona pod koniec II wojny światowej, na szczęście podjęto przytomną decyzję o zachowaniu potłuczonych i wydobytych z rumowiska pozostałości tego średniowiecznego dzieła. Zachowane odłamki wykorzystano podczas przeprowadzonej w latach 2014-2016 rekonstrukcji, odtworzona rzeźba w 60% składa się z autentycznych fragmentów. Przywrócona figura Madonny jest niejako hołdem złożonym fascynującej historii Malborka i okolic…

Budynek przy ul. Kościuszki 54.
Obiekt powstał około 1870 roku i przy jego budowie nie żałowano funduszy na elegancki wystrój fasady i wyszukane wyposażenie wnętrz. Ostatnim właścicielem budynku był Arnold Flatauer – miejski radny i wybitny działacz społeczny. Po przejęciu władzy przez NSDAP ze względu na żydowskie pochodzenie został zmuszony do emigracji. I wtedy rozpoczęła się karuzela zmian w historii tego obiektu.

Najpierw w budynku działała siedziba powiatowego NSDAP, po wojnie komenda Milicji Obywatelskiej, potem siedziba Komitetu Powiatowego PZPR. Na tym nie koniec, od lat 70-tych zeszłego stulecia w zabytkowym budynku działał Dom Nauczyciela z biblioteką i Poradnią Psychologiczno-Pedagogiczną – pierwszą taką placówką na terenie województwa elbląskiego. Przez pewien czas w zabytku mieściły się komórki urzędu miejskiego związane z obsługą ruchu turystycznego, od stycznia 2018 roku w budynku funkcjonuje siedziba Muzeum Miasta Malborka. Na parterze działa Centrum Informacji Turystycznej. W pobliżu przyjazny pieszym ciąg ulic Kościuszki oraz pomnik króla Kazimierza Jagiellończyka.

Budynek Urzędu Miasta
Przez wiele stuleci władze Malborka funkcjonowały w gotyckim ratuszu zlokalizowanym w pobliżu kościoła św. Jana. W 1929 roku dobiegła końca budowa nowoczesnego obiektu ratuszowego, w którym oprócz magistratu znalazły się też pomieszczenia dla miejskiej biblioteki, kasy oszczędnościowej, szkoły handlowej, a nawet kawiarni. Po II wojnie światowej budynek przejęły polskie władze i do dzisiaj obiekt pełni funkcje administracyjne. Obok urzędu obelisk upamiętniający Ferdynanda Schulza – związanego z Malborkiem mistrza świata w szybownictwie, tragicznie zmarłego w czerwcu 1929 roku.

Budynki pocztowe
Zespół budynków pocztowych powstał w latach 1891-93 z zachowaniem cech architektury neogotyckiej. Po powojennej odbudowie w zabytkowym kompleksie nadal oferowane są usługi pocztowe. W skład zespołu wchodzi budynek główny, budynek telekomunikacji, garaż oraz współczesny mur ceglany z elementami z końca XIX stulecia.