Walka z przestępczością wymaga nieustannego rozwoju wiedzy na temat metod przestępnych, śledczych i profilaktycznych, które stanowią system kryminalistyki. Dziedzina ta więc wciąż poszerzana jest o nowe techniki kryminalistyczne. Jednym z największych i najpopularniejszych odkryć jest wariograf.
Badania symptomów fizjologicznych, które wiążą się z psychicznymi przeżyciami znane są od już dawna. Wprowadzone one zostały do psychologii eksperymentalnej przez niemieckiego pochodzenia psychologa, fizjologa i filozofa – Wilhelma Wundta. Niedługo potem, w latach 20. XX wieku w Stanach Zjednoczonych, zostało skonstruowane urządzenie dzisiaj znane jako wariograf czy też poligraf.
Czym jest wariograf?
Wariograf stanowi urządzenie, którego zadaniem jest zweryfikowanie szczerości wypowiedzi osoby poddanej badaniu. Proces ten zachodzi w wyniku rejestracji symptomów fizjologicznych. Wariograf jednak to zaledwie jedno z określeń używanych względem tego aparatu, ponieważ nazewnictwo obejmuje również takie pojęcia jak poligraf, psychometr, defektograf, a nawet „wykrywacz kłamstw”. To ostatnie pojęcie jest jednak przypisane niefortunnie, ponieważ kłamstwo ma w tym badaniu charakter drugorzędny, a pierwszą rolę odgrywają symptomy emocjonalne będące ustalanym zjawiskiem.
Współczesne wariografy Kellera skonstruowane są w taki sposób, aby rejestrować następujące zmiany:
- oddechu,
- częstotliwości pulsu,
- ciśnienia krwi oraz
- oporu prądu elektrycznego, który jest przepuszczany przez ciało osoby poddawanej badaniu.
Badania nad skutecznością tego urządzenia potwierdzają jego wartość diagnostyczną. Podkreślić również należy, że wartość ta nie jest wcale mniejsza od innych metod takich jak np. badanie daktyloskopijne. Celem badania jest przede wszystkim wykazanie czy istnieje związek pomiędzy osobą badaną a przestępstwem.
W jaki sposób przebiega badanie wariografem?
Przebieg badania i rezultaty
Badanie wariografem to proces podczas, którego osobie badanej zadaje się pytania. Wśród nich znajdują się również te określane mianem krytycznych, które wiążą się z przedmiotem postępowania karnego. W rezultacie zadania pytania krytycznego u badanego mogą powstać pewne stany emocjonalne i uczuciowe. Te natomiast mogą odzwierciedlać się w fizjologii poprzez zmianę tętna, oddechu, ciśnienia krwi i zmian w przewodnictwie elektrycznym skóry człowieka. Celem wariografu jest więc rejestracja zachodzących różnic. Pojawienie się ich zależne jest od tego czy istnieje związek emocjonalny pomiędzy badanym a faktem stanowiącym przedmiot zadanego pytania.
Osoba prowadząca badanie wariografem z kolei ma na celu zweryfikowanie czy występują inne ewentualne okoliczności niezwiązane z przestępstwem, które mogą mieć wpływ na pojawienie się danych stanów u badanego. Istotne jest więc, aby pamiętać o tym, że zarejestrowane symptomy mogą być wynikiem zaburzeń fizjologicznych występujących samoistnie i nie muszą mieć one związku z zjawiskami psychicznymi. Ewentualne zaburzenia w sferze emocjonalnej mogą stanowić efekt przeżyć psychicznych, które nie mają znaczenia w kontekście prowadzonego postępowania. Obserwowalne symptomy stanowią więc jedynie wskazówkę, a nie niezbity dowód w sprawie.
Reakcja podejrzanego na pytania krytyczne jest elementem, który należy zawrzeć w zakresie swobodnej oceny dowodów. Jego wartość zależna jest jednak od czasu i warunków, w których prowadzone było badanie, organizacji badania, badanego oraz osoby prowadzącej badanie. W celu uzyskania jak najlepszych rezultatów konieczne jest więc zatroszczenie się o każdy z tych aspektów.
Metody badania
W trakcie wypytywania osoby badanej wykorzystywanych jest kilka zestawów zagadnień. Testy przeznaczone do badania wariografem w Instytucie Badań Wariograficznych mogą pod pewnymi względami się różnić, w związku z tym wymienić można następujące techniki:
- metoda Kellera,
- metoda Reida,
- metoda Bacstera oraz
- metoda Davida T. Lykkena obejmująca:
- Guilty Knowledge Test (GKT) – test świadomości winy,
- Concealed Information Test (CIT) – test ukrytej informacji i
- Concealed Knowledge Test (CKT) – test ukrytej wiedzy.
Zakończenie badania
Wyróżnia się dwa sposoby postępowania z osobą badaną po zakończeniu badania. Według pierwszego z nich o wyniku należy powiedzieć osobie badanej zaraz po zakończeniu badania. Wskazuje się jednak, że istnieje wówczas ryzyko zaistnienia pomyłki, a co więcej – może kłócić się to z etyką jeśli dochodzi do wmawiania się badanemu winy. Drugi sposób polega natomiast na nieinformowaniu badanego o rezultatach badania. W przypadku ewentualnych pytań o wyniki należy podkreślić, że zostaną one przekazane osobie, która zajmuje się śledztwem.
Należy mieć świadomość, że po zakończeniu badania istnieje możliwość tradycyjnego przesłuchania osoby badanej przez śledczych. Wskazuje się, że sytuacja taka może mieć korzystny wpływ na przesłuchanie, ponieważ osoba przesłuchiwana będzie bardziej skłonna do przyznania się do winy.
Zastosowanie wariografu
Stosowanie wariografu a postępowanie karne
Stosowanie wariografu w postępowaniu karnym stało się w Polsce kwestią dyskusyjną już w latach 60. Sprzeciwiano się wówczas tej praktyce mimo faktu, że wiele osób zabierających głos w temacie nie miało z tym urządzeniem do czynienia, a wiedza na jego temat była niewielka. Badania nad użytecznością wariografu mimo to prowadzone są prężnie w wielu placówkach takich jak Zakłady Kryminalistyki przynależące do uczelni czy wojsko. W ten sposób Wojskowa Służba Wewnętrzna za pomocą wielu badań dowiodła, że wariograf to skuteczna forma eliminacji podejrzanych. Wyniki te potwierdzają także rezultaty pracy innych państw, w których za pomocą wariografu udało się nie tylko rozwiązać wiele spraw kryminalnych, ale także uwolnić niewinne osoby od podejrzeń czy kary.
Obecnie badanie wariografem w trakcie przesłuchania jest zakazane przez Kodeks Postępowania Karnego, natomiast niedostosowanie się do tego skutkować będzie dyskwalifikacją dowodu. Zachowanie rygoru jest więc konieczne. Nie świadczy to jednak o tym, że wariografu nie można wykorzystać w samym postępowaniu karnym, a pinia z badania może być uwzględniona w materiale dowodowym. Przeprowadzenie badania może mieć miejsce w trakcie postępowania przygotowawczego. Musi być ono zlecone przez biegłego sądowego, a także dotyczyć ochrony interesu społecznego. Co więcej istotne jest, aby badanie wariografem było wykonywane przez doświadczonego psychologa, który kieruje się zasadami zgodnymi z etyką. Zmniejsza to ryzyko wystąpienia pomyłek. Należy mieć również świadomość, że konieczne jest wyrażenie zgody na badanie wariograficzne przez osobę, która miałaby się jemu poddać, co niweluje obiekcje prawne i etyczne. Osoba podejrzana jednak może również odmówić badania bez konieczności podania przyczyny takiej decyzji.
Wariograf może być również elementem pomocniczym w prowadzonym śledztwie z uwagi na znaczący wpływ na zebranie materiału dowodowego. Można więc powiedzieć, że badanie wariograficzne i jego wyniki mają pośredni charakter i w zasadzie prowadza one do dowodu.
Wariograf nie tylko w postępowaniu karnym
Badania przeprowadzane za pomocą wariografu stosowane są nie tylko w postępowaniu karnym, ale również poza nim. Zastosowanie znajdują względem pracowników i funkcjonariuszy takich instytucji jak Agencja Wywiadu, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Straż Graniczna czy Wojskowa Służba Informacyjna, natomiast w Stanach Zjednoczonych wariograf wykorzystywany jest także w terapii przestępców seksualnych i w nadzorze sądowym. Ponadto, poligraferzy rozchwytywani są przez rozmaite banki, firmy ochroniarskie oraz firmy z branży reklamowej i handlowej.
W Polsce, profesjonalne usługi badania wariografem oferuje Instytut Badań Wariograficznych. Placówki Instytutu znajdują się obecnie w każdym województwie i obejmują badania nie tylko w celach procesowych, ale również prywatnych i firmowych. Zatrudnieni są tam specjaliści, a mianowicie kryminolodzy, biegli sądowi i doświadczeni eksperci co gwarantuje najlepszą jakość wykonywanej usługi.
