Opisywany kościół jest wspaniałym zabytkiem sakralnej architektury i pamiątką po zakonnikach słynących z wyjątkowej surowości i ascezy.
Świątynia przyciąga uwagę wyrazistością gotyckiej formy, podkreślonej trumnowatym dachem z I połowy XVIII stulecia. W jej wnętrzu zobaczyć można rzadko spotykane nagromadzenie autentycznych dzieł sakralnej sztuki.
Kartuska fundacja Jana z Różęcina
Do powstania kościoła przyczynił się rycerz Jan z Różęcina, z którego zaproszenia i zapowiedzi klasztornej fundacji skorzystali zakonnicy zgromadzenia Ordo Carthusiensis. Akt fundacji klasztoru został spisany w 1382 roku, a pierwszym przeorem był ojciec Jan Deterhus z Saksonii.
Wkrótce potem rozpoczęła się budowa kościoła, wspierana finansowo przez kupca gdańskiego Jana Thiergarta.
Konsekracja świątyni odbyła się 7 października 1403 roku. W pobliżu wyrosły też inne niezbędne zabudowania klasztorne: refektarz, budynki gospodarcze i kilkanaście eremów, w których mieszkali ascetycznie usposobieni bracia. Budowę jednego z nich ufundował wielki mistrz Zakonu Krzyżackiego Konrad von Jungingen.
Kartuscy bracia słynęli z ascetycznej surowości, ale dali się też poznać jako sprawni zarządcy i finansiści. Do kartuskiego klasztoru należało ponad czterdzieści miejscowości i kilkanaście atrakcyjnych nieruchomości w Gdańsku. Zakonnicy potrafili też sprawnie lawirować w zawiłych meandrach pomorskiej polityki i na przykład uniknęli większych strat podczas wyczerpującej wojny trzynastoletniej.
W połowie XVI wieku klasztor borykał się z poważnym kryzysem duchowym i przez pewien czas funkcjonował w ramach opactwa cysterskiego z podgdańskiej Oliwy.
W latach 1731-1733 mistrz Piotr Lethau z Elbląga wybudował nowy dach kościelny, którego charakterystycznie trumienny kształt jest od tej pory rozpoznawalnym symbolem Kartuz i tej części Kaszub.
Rozbiory Rzeczypospolitej przyniosły zmierzch kartuskiego klasztoru. Likwidacja zgromadzenia nastąpiła w 1823 roku, a siedemnaście lat później (18 października 1850 r.) zmarł ojciec Kazimierz – ostatni zakonnik z kartuskiego konwentu. Po przeszło czterystu latach działalność klasztoru ustała.
W spadku po kartuskich zakonnikach pozostał wiekowy kościół, od 1862 roku pełniący funkcję świątyni parafialnej. Niestety ubywało pobliskiej zabudowy klasztornej, większość budynków rozebrano, do obecnych czasów zachował się tylko samotny refektarz, jeden erem oraz przebudowany ciąg dawnej zabudowy gospodarczej.
W 1992 roku opisywana świątynia została wyniesiona do rangi kolegiaty. Kościół funkcjonuje w ramach diecezji pelplińskiej.
Zabytki Kolegiaty Kartuskiej
W kościele zachowało się autentyczne wyposażenie sakralne, dlatego pozbawione pośpiechu zwiedzanie może stać się podróżą w dawne stulecia i świat klasztornej duchowości.
Początek zwiedzania w zakrystii, przez którą zresztą prowadzi używane turystycznie wejście do kościoła. Wewnątrz tego niewielkiego pomieszczenia zobaczyć można autentyczne lawatarze z XVIII wieku, czyli wykorzystywane przez kapłanów umywalki. Ciekawy też ołtarz z 1739 roku z przedstawieniem Najświętszej Marii Panny.
Ponadto w zakrystii aż osiem obrazów, większość dotyczy tematyki religijnej, dwa odnoszą się do dziejów kartuskiego klasztoru.
Zakrystia łączy się z długą na 44 metry nawą główną, wejście obowiązkowe.
Od czego zacząć? Od kościelnych sklepień, bo są wspaniałym i autentycznym zabytkiem gotyckiej architektury. W nawie głównej sklepienia gwiaździste i unikatowa kolekcja sklepiennych wsporników. Ponad połowa z nich została opracowana rzeźbiarsko z wykorzystaniem motywów roślinnych, zwierzęcych i mitologicznych. Wsporniki są datowane na 1400 rok, z osiemnastu tylko jeden nie jest autentyczny.
Na prawo od zakrystii prezbiterium ze wspaniałym ołtarzem głównym i unikatowym zbiorem kurdybanów. Wczesnobarokowy ołtarz powstał w 1639 roku i zastąpił wcześniejsze dzieło gotyckie, przeniesione do Złotej Kaplicy w bocznej części kościoła.
W ołtarzowej predelli zobaczyć można tabernakulum ozdobione figurami czterech Ewangelistów. Powyżej trzypoziomowe retabulum z przedstawieniem Wniebowzięcia NMP oraz rzeźbami św. Jana Ewangelisty i św. Jana Chrzciciela w poziomie pierwszym.
W drugiej kondygnacji obraz Świętej Trójcy oraz rzeźby kartuskich zakonników – św. Hugona z łabędziem i św. Brunona z krucyfiksem. Całość wieńczy figura Najświętszej Maryi Panny w kondygnacji najwyższej. Dzieło sztuki rzeczywiście najwyższej klasy.
W bocznych częściach prezbiterium unikatowe kolekcje kurdybanów, czyli specjalnie wyprawianych i ornamentowanych skór zwierzęcych. To jedyna taka zachowana w pierwotnej lokalizacji kolekcja kurdybanów w Polsce, opisywane ozdoby ufundował w 1685 roku przeor Wawrzyniec Fendrich.
Wzdłuż północnej i południowej ściany świątyni od stuleci trwają barokowe stalle, czyli siedziska dla dawnych klasztornych braci. Kartuskie stalle powstały w XVII wieku i z misterną ornamentyką, bogatym programem ikonograficznym stanowią arcydzieło snycerskiej sztuki.
Warto zajrzeć do małego krużganka, pełniącego później funkcję spowiednicy. W tej przestrzeni zabytkowe konfesjonały oraz kilka zachowanych płyt nagrobnych. Jedno z upamiętnień dotyczy Jana Majchera, który we wrześniu 1939 roku brał udział w obronie Westerplatte, a pięć lat po zakończeniu II wojny światowej został pochowany na kartuskim cmentarzu.
Po wyjściu ze spowiednicy warto podejść do balustrady empory organowej, przeniesionej prawdopodobnie z dawnego lektorium. W balustradzie działający zegar z jedną wskazówką godzinową i zapadającym w pamięć wahadłem w postaci anioła śmierci z charakterystyczną kosą.
Ciekawe też kaplice boczne zlokalizowane od strony południowej.
Złota Kaplica zwana inaczej Kaplicą NMP kryje w sobie dawny ołtarz główny opisywanej świątyni. Gotyckie dzieło powstało w 1444 roku i do dzisiaj zachowało się ołtarzowe retabulum z predellą. W centralnej części dzieła osiem rzeźb przedstawiających: Chrystusa i Marię pod baldachimem, św. Jana Ewangelistę, św. Jana Chrzciciela, św. Jerzego, prawdopodobnie św. Kumberta oraz dwie niewiasty. W ołtarzowej predelii zobaczyć można malowidło z przedstawieniem Jezusa Chrystusa z dwunastoma apostołami. Opisywany ołtarz jest jednym z najcenniejszych zabytków sztuki gotyckiej na Pomorzu Gdańskim.
Zobacz też – Artykuły dewocyjne z DewoArt
Ciekawa też kaplica św. Brunona z ołtarzem z końca XVII wieku oraz epitafium Zygmunta Szczepańskiego zmarłego w 1659 roku.
W opisywanym kościele również ponad dwadzieścia barokowych obrazów, dwa szczególnie cenne powstały w gdańskiej pracowni Macieja Dencka i przedstawiają motyw Ukrzyżowania.
Powyższy opis jest dość powierzchowny, od nagromadzenia dzieł sztuki w tej wiekowej świątyni można dostać zawrotów głowy.
Warto też obejść otoczenie kościoła, w bezpośrednim sąsiedztwie zachował się dawny refektarz oraz samotny erem klasztorny. W pobliżu kolegiaty zobaczyć też można Park im. Towarzystwa Miłośników Kartuz oraz malownicze Jezioro Klasztorne Małe z tak zwaną Aleją Filozofów.
