Nowy Staw wydatnie skorzystał z bliskości stolicy państwa Zakonu Krzyżackiego i stał się ważnym ośrodkiem gospodarczym na terenie państwa zakonnego.
Lokalna parafia powstała już w 1330 roku, w wydanych wtedy aktach prawnych pojawiają się wzmianki o tutejszym kościele pod wezwaniem św. Ducha.
Największy kościół na Żuławach Wiślanych
Od mniej więcej połowy XIV wieku trwała budowa opisywanego w tym miejscu kościoła. Konsekracja odbyła się w 1408 roku, ale prace budowlane trwały przez kolejnych kilkadziesiąt lat. W tym czasie nastąpiło też wyodrębnienie świątyni ze struktur wcześniejszej parafii, od połowy XV stulecia kościół św. Mateusza był już najważniejszą świątynią Nowego Stawu. Z wymiarami 30 na 55 metrów był też największym kościołem na obszarze Żuław Wiślanych. Dotychczasowy kościół parafialny od tej pory pełnił funkcje filialne.
W 1568 roku świątynia ucierpiała w wielkim pożarze, w odbudowie pomogli finansowo oliwscy cystersi. W trakcie odbudowy nad prezbiterium powstało piękne sklepienie gwiaździste – dzieło mistrza Bartłomieja Pipera z Gdańska.
Wielki kościół oparł się reformacyjnym zmianom i przez kolejne stulecia był żuławskim centrum konfesji katolickiej. Natomiast wielokrotnie zmieniała się przynależność diecezjalna tej majestatycznej świątyni. Po ustaniu działalności diecezji pomezańskiej kościół został w 1601 roku podporządkowany biskupom chełmińskim. Od 1821 roku świątynia pw. św. Mateusza funkcjonowała w granicach diecezji warmińskiej, a w czasach Freie Stadt Danzig w obszarze diecezji gdańskiej. Dopiero od 1992 roku opisywany kościół przynależy do diecezji elbląskiej.
Kolegiata Żuławska
Kościół przetrwał schyłek II wojny światowej i przejście frontu przez żuławską okolicę. Wewnątrz wielkiej świątyni przez pewien czas funkcjonował magazyn „trofiejnych” łupów zrabowanych przez żołnierzy Armii Czerwonej, ale już w 1946 roku nastąpiło wznowienie posługi duszpasterskiej.
Świątynia odegrała znaczącą rolę w integracji nowej i jakże zróżnicowanej społeczności żuławskiej. Jednym z ministrantów w tej parafii był Ryszard Kasyna, obecnie ks. biskup ordynariusz diecezji pelplińskiej.
Ze względu na zasługi kościół już długo wcześniej był określany jako „Bazylika Żuławska”. W lutym 2002 roku ks. proboszcz Ireneusz Glegociński wystąpił z inicjatywą przyznania świątyni honorowego tytułu Kolegiaty Żuławskiej i ustanowienia Kapituły Kolegialnej Żuławskiej – czyli formalnego potwierdzenia rangi i znaczenia tego kościoła.
W dekrecie wystawionym w dniu 25 marca 2002 roku ks. bp elbląski Andrzej Śliwiński między innymi napisał:
„Dla większej Chwały Bożej i pożytku duchowego wiernych, a także dla wyróżnienia kościoła św. Mateusza w Nowym Stawie ustanawiam ten kościół: Kolegiatą Żuławską…
…Świątynia ta swoimi wymiarami i monumentalnym wyglądem wywierała tak wielkie wrażenie, że akta wizytacji z 1749 roku mówią o niej jako o bazylice. Jest największą świątynią na Żuławach i w Diecezji Elbląskiej poza Katedrą Elbląską i Kwidzyńską. Ustanawiam przy Kościele Kolegiackim w Nowym Stawie: Kapitułę Kolegiacką Żuławską.”
Wyposażenie sakralne kościoła św. Mateusza w Nowym Stawie
W kościele zachowało się autentyczne wyposażenie z dawnych stuleci. Unikatem sakralnej sztuki jest ołtarz główny z przedstawieniem św. Trójcy, sprowadzony w 1754 roku z braniewskiego kościoła św. Katarzyny. Braniewo było wówczas ważnym ośrodkiem religijnym i kulturalnym regionu warmińskiego i w tamtejszej świątyni planowano wystawienie nowego ołtarza. Skorzystano więc z okazji i do wyniszczonego wojnami Nowego Stawu sprowadzono dzieło o niezaprzeczalnych walorach artystycznych.
Ołtarz powstał na początku XVII wieku z fundacji biskupa warmińskiego Szymona Rudnickiego. Jego herb rodowy jest widoczny w jednym z ołtarzowych pilastrów. W centrum ołtarzowej kompozycji przedstawienie Trójcy Świętej, a po bokach postacie św. Piotra i Pawła. W górnej części obrazy, jeden z nich pokazuje scenę „Powołania celnika Lewiego (św. Mateusza) na apostoła”.
Wysoki na kilkanaście metrów ołtarz wyjątkowo komponuje się z gwiaździstym sklepieniem prezbiterium.
W kościele św. Mateusza również kilka cennych ołtarzy bocznych. W prezbiterium ołtarze „Biczowanie” oraz ołtarz św. Józefa z XVIII wieku.
Ponadto w korpusie nawowym kolejne ołtarze boczne z XVIII stulecia: „Ecce Homo” i Najświętszej Marii Panny.
Wewnątrz świątyni dwa feretrony, czyli przenośne wizerunki świętych postaci i ważnych scen religijnych: feretron NMP i Trójcy Przenajświętszej oraz drugi z przedstawieniem Narodzenia Chrystusa i Powołania św. Mateusza.
Warto też zwrócić uwagę na kilka obrazów z XVIII i XIX stuleci. Czasy średniowiecza pamięta Madonna z Dzieciątkiem, rzeźba najprawdopodobniej pochodzi ze starego ołtarza gotyckiego. Natomiast w kościelnym przedsionku zobaczyć można chrzcielnicę z XV wieku.
Zabytków sakralnych w opisywanym kościele rzeczywiście sporo.
W niskiej zabudowie Nowego Stawu świątynia dominuje ze swoją potężną bryłą podkreśloną masywnymi wieżami. Ciekawe też otoczenie świątyni z z grotą Matki Bożej i starymi nagrobkami.
