Opisywane mosty to chyba najbardziej rozpoznawalne tczewskie obiekty i również wybitne zabytki XIX-wiecznej myśli technicznej. Początek ich historii w połowie XIX wieku, gdy w państwie pruskim prowadzono szeroko zakrojoną modernizację gospodarczą, społeczną i niestety też militarną…
Koleją przez Wisłę
Planowano między innymi budowę linii kolejowej Berlin-Królewiec, ważną kwestią tej inwestycji była lokalizacja przeprawy mostowej przez Wisłę. Rozważano budowę mostu w Fordonie, Toruniu, Grudziądzu, Cyplu Mątawskim, Gdańsku i Tczewie. O wyborze opcji tczewskiej przesądziły trudne uwarunkowania terenowe innych lokalizacji lub bliskość rosyjskiej granicy. W wielkie przedsięwzięcie zaangażowano finanse państwowe, w dniu 6 lipca 1845 roku dekretem królewskim powołano komisję z siedzibą w Tczewie. W zakresie jej działań koncepcyjne przygotowanie budowy mostów przez Wisłę i Nogat oraz przeprowadzenie niezbędnej regulacji rzek.
Zadaniem budowy mostu obarczono Carla Lentze, doświadczonego inżyniera pełniącego funkcję Starszego Tajnego Radcy Budowlanego. Berlińczyk temat budowy mostu potraktował wyjątkowo poważnie. W europejskich podróżach oglądał podobne obiekty, ostateczną inspirację odnalazł w Wielkiej Brytanii. Koncepcję Britannia Bridge nad cieśniną Menai uznał za najbardziej interesującą, zwłaszcza w rurowej konstrukcji dostrzegł niezbędna lekkość i wytrzymałość.
W 1845 roku rozpoczęto szeroki zakres prac przygotowawczych. Wykupiono cegielnię w Knybawie, wybudowano młyn cementowy oraz Królewską Fabrykę Maszyn. Niedługo potem prace utknęły w martwym punkcie, przyczyną finansowe problemy państwa pruskiego oraz burzliwy przebieg protestów społecznych znanych jako Wiosna Ludów.
Kilka lat później prace wznowiono, w dniu 27 lipca 1851 roku król Fryderyk Wilhelm IV osobiście i uroczyście poprowadził ceremonię wmurowania kamienia węgielnego.
Carl Lentze nie był w projektowych działaniach osamotniony, tematem skomplikowanych obliczeń zajął się Rudolf Eduard Schinz, natomiast o wizualną oprawę mostu zadbał Friedrich August Stüler – to on opracował projekt mostowych wieżyczek i wjazdowych portali.
Prace fundamentowe przeprowadzono w latach 1850-52. Rudolf Eduard Schinz zmarł przed rozpoczęciem najważniejszego etapu prac, ale w ich trakcie potwierdziła się poprawność jego obliczeń i konstrukcyjnych założeń.
Symbol pruskiego rozmachu
Powstał niezwykły sześcioprzęsłowy most z pięcioma parami malowniczych wieżyczek i ciekawymi bramami wjazdowymi. Bramę od strony Tczewa przyozdobiła płaskorzeźba z przedstawieniem sceny otwarcia mostu, na bramie od strony Lisewa już sporo typowej dla tamtego okresu historycznej propagandy pruskiej, bo tak należy nazwać przedstawienie „misyjnej” działalności Krzyżaków na ziemiach litewskich.
Ceremonia otwarcia mostu odbyła się 12 X 1857 roku, uroczystości nadano skromniejszą formułę, bo państwo pruskie zmagało się wówczas z epidemią cholery.
Widok od strony Tczewa
Tczewski most (837, 3 m długości) był wówczas najdłuższą taką konstrukcją w Europie. Obiekt integrował zróżnicowane charakterem części państwa pruskiego, przez most prowadziły też ważne połączenia kolejowe, na przykład Paryż-Petersburg łączące zachód i wschód Europy.
Most stał się też pomnikiem pruskiego rozmachu, państwo szykowało się do rozpoczęcia misji zjednoczenia Niemiec, udana budowa zawierała więc przekaz polityczny adresowany w stronę carskiej Rosji, taką prezentację pruskiej sprawności i potencjału.
Przeprawa mostowa szybko przestała wystarczać. Wraz z dynamicznym rozwojem kolejnictwa przybywało dłuższych i cięższych składów, stąd decyzja o budowie kolejnego obiektu. Nowy most powstał powstał tuż obok starego, dzięki temu pomniejszono zakres niezbędnych prac ziemnych i hydrotechnicznych. Zbudowany latach 1881-1891 funkcjonował jako most wyłącznie kolejowy, po jego otwarciu stary obiekt pełnił funkcje przeprawy drogowej. Nie koniec zmian, po poważnej powodzi w 1912 roku odsunięto wały po stronie Lisewa, wtedy mosty zostały wydłużone o trzy przęsła, powstał też wspólny portal wjazdowy dla obu obiektów mostowych.
Spore zmiany zaszły po zakończeniu I wojny światowej. Tczew wszedł w granice odbudowanej Rzeczypospolitej i to stronie polskiej przypadła administracja wielkimi obiektami mostowymi. Dopiero kilka lat później (1929) usunięto propagandowe rzeźby z wjazdowych portali. Wobec zaostrzającej się sytuacji międzynarodowej temat Mostów Tczewskich coraz częściej pojawiał się w strategicznych rozważaniach strony zarówno polskiej jak i niemieckiej.
Obrona Mostów Tczewskich
Latem 1939 roku pod pretekstem „prac remontowych” obiekty mostowe zostały przez stronę polską zaminowane. Planowane na wypadek wojny wysadzenie miało spowolnić realizację niemieckich planów operacyjnych, stawka była więc wyjątkowo wysoka. Strona niemiecka była w pełni świadoma znaczenia tczewskiej przeprawy, stąd wizyty niemieckich „turystów”, którzy w trakcie powtarzanych przejazdów i oględzin rozpoznali rozmieszczenie ładunków wybuchowych oraz sposób ich podłączenia.
Niemiecki plan zakładał dywersyjny atak na mosty połączony z precyzyjnym nalotem na stanowisko odpalania. 1 września o godzinie 4.34 rzeczywiście nastąpił atak trzech bombowców nurkujących Ju 87-B, w jego rezultacie kable detonujące uległy uszkodzeniom. Bohaterska postawa polskich kolejarzy spowolniła dywersyjny atak, bo pociąg z niemieckim wojskiem został skierowany na boczny tor i efekt zaskoczenia został utracony. Po usunięciu uszkodzeń mosty zostały przez polskich saperów wysadzone. Pierwsza detonacja (godz. 6.10) zniszczyła przyczółek i bramę od strony Lisewa. Kolejny wybuch z godz. 6.40 zniszczył przyczółek od strony Tczewa oraz filar w wiślanym nurcie. Udana obrona mostów tczewskich rzeczywiście spowolniła postępy hitlerowskiej armii, odpowiedzią bestialski mord popełniony na polskich kolejarzach w Szymankowie.
Zniszczenie Mostów Tczewskich to dramatyczny epizod kampanii wrześniowej
Most kolejowy został przez Niemców w miarę szybko odbudowany. Wobec budowy mostu drogowego w Knybawie zaniechano odbudowy starszego obiektu.
Historia po kilku latach zatoczyła koło i 8 marca 1945 roku most kolejowy został wysadzony przez żołnierzy niemieckich. Losów wojny oczywiście tym nie odwrócono…
Międzynarodowy Zabytek Inżynierii Budowlanej
Po wojnie strona polska szybko przestąpiła do prac remontowych, otwarcie przeprawy kolejowej było szczególnie ważne w kontekście wzmożonej odbudowy kraju. W marcu 1947 roku zakończono prowizoryczna odbudowę mostu kolejowego, ale już kilkanaście dni później konstrukcję zerwały napierające zwały kry lodowej.
W starszym moście przetrwały tylko cztery malownicze wieżyczki, przepadły wjazdowe portale. Po szeroko zakrojonej odbudowie (koniec w 1958 roku) według koncepcji Konrada Liśkiewicza w moście cały przegląd koncepcji budownictwa mostowego i ciekawe przedstawienie ewolucji tej fascynującej dziedziny. Do naszych czasów przetrwały tylko trzy autentyczne przęsła najstarszego mostu. W 1991 roku most został przez American Society of Civil Engineers uznany za Międzynarodowy Zabytek Inżynierii Budowlanej i tym samym zrównany rangą z wieżą Eiffla – jednym z najbardziej rozpoznawalnych obiektów świata!
Stan techniczny mostu drogowego napawa niepokojem
Ze względu na zły stan techniczny most drogowy został w 2011 roku całkowicie zamknięty dla ruchu pieszego i kołowego. W lipcu 2015 roku rozpoczęto prace remontowe, ale przywrócenie mostu stanu bezpiecznej funkcjonalności to zadanie na całe lata.
W tych obiektach zawiera się mnóstwo wątków tczewskiej historii, warto więc walczyć o ich zachowanie.
