Postacie

Jan Heweliusz (1611-1687)

InfoGdansk
23 grudnia, 2019
Zdjęcie: Jan Heweliusz - w plebiscycie miesięcznika 30 Dni wybrany gdańszczaninem tysiąclecia

Urodził się w Gdańsku, pochodził z luterańskiej rodziny browarników. Obecnie jest uważany za jedną z najwybitniejszych postaci w historii nadmotławskiego miasta. Życie Heweliusza być może potoczyłoby się nieco inaczej, gdyby nie nauka w słynnym Gimnazjum Akademickim. Tam młody Heweliusz trafił pod opiekę Piotra Krügera – znakomitego matematyka, znanego też z astronomicznych zainteresowań.

Astronomiczna pasja Jana Heweliusza

Od 1630 roku Heweliusz studiował w Lejdzie, tam zgłębiał wiedzę prawniczo-ekonomiczną. Rok później odbył podróż po krajach Europy Zachodniej. W trakcie wojażu nawiązał kontakty z naukowcami jak Pierre Gassendi, Marin Marsenne czy Athanasius Kircher. Z pewnością nie były to znajomości przypadkowe, zainteresowany naukami młody gdańszczanin wiedział kogo szukać i pytać.

Nie doszło do wyczekiwanego spotkania z Gaileuszem, bo ze względu na coraz słabsze zdrowie ojca Heweliusza wezwano do powrotu. W Gdańsku osiadł już na dobre, tu poślubił (1635) Katarzynę Rebeschke, pochodzącą również z browarniczej familii. Było pewnie w tym mariażu nieco taktyki i kalkulacji, niemniej małżeństwo znacząco zwiększyło finansowe możliwości Heweliusza. Najważniejszą częścią posagu był browar z dwiema kamienicami. Na ich połączonym dachu piwowar urządził obserwatorium astronomiczne, oczywiście na własny koszt, ileż w tym było zaangażowania i poświęcenia.

Obserwacje nieba rozpoczął w 1641 roku, w tym samym czasie został ławnikiem Starego Miasta. Dziesięć lat później Heweliusz otrzymał funkcję staromiejskiego rajcy. Jako urzędnik zajmował się sądownictwem, opieką lekarską i szpitalnictwem. Dobrze radził sobie jako producent piwa, gdański rynek zaopatrywał m.in. w znakomitej jakości piwo jopejskie.

Żona Heweliusza zmarła w 1662 roku. Kilkanaście miesięcy później astronom ponownie stanął na ślubnym kobiercu, wybranką była młodsza o 36 lat (!) Elżbieta Koopman. Z pewnością w Gdańsku huczało od złośliwych plotek i komentarzy, ale to małżeństwo okazało się być wybitnie udane. Co więcej, Elżbieta aktywnie wspierała Heweliusza w prowadzeniu astronomicznych obserwacji i badań. Postawa tej niezwykłej kobiety została ciekawie upamiętniona – patronatem nad wagonem tramwajowym PESA Swing nr 1022.

Znaczenie dorobku Jana Heweliusza osobiście potwierdził Edmund Halley – wybitny angielski astronom i uczony

Wyniki astronomicznych obserwacji były przez Heweliusza starannie opracowywane, następnie wydawane w w należącej do astronoma drukarni.
Z jego wcześniejszych osiągnięć warto wymienić dokładne i systematyczne obserwacje Księżyca, wnioski zostały zawarte w opracowaniu „Selenographia”. Ta pozycja przyniosła uznanie w kręgach europejskiej nauki. Heweliusz nie ograniczał się do obserwacji Księżyca, wiele uwagi poświęcił też badaniu planet: Merkurego i Saturna.

Jego zainteresowaniom i dociekliwości nie uszły komety, w roku 1668 wydał opracowanie „Cometographia”, w którym zawarł wyniki obserwacji tych ciekawych obiektów. Warto dodać, że Heweliusz posługiwał się samodzielnie budowanymi teleskopami. Ich jakość (zatem również wyniki obserwacji) podważyli angielscy naukowcy z elitarnego Royal Society. Na prośbę gdańszczanina podjęto arbitraż. Dochodzenie zostało w Gdańsku przeprowadzone przez samego Edmunda Halleya i potwierdziło słuszność racji Heweliusza.

Naukowe pasje gdańszczanina były finansowo wspierane przez królów: Jana III Sobieskiego i Ludwika XIV. Monarszy patronat potwierdzał europejskie znaczenie dokonań Heweliusza. Zaproponowane przez astronoma nazwy: Tarcza Sobieskiego, Mały Lew, Gwiazdozbiór Jaszczurki, Gwiazdozbiór Rysia i inne, są do dzisiaj używane. Heweliusz był też pionierem obserwacji gwiazd podwójnych. Ujawnił  talenty wynalazcy, bo na przykład w prawidłowy sposób potrafił wykorzystać wahadło w obserwacjach astronomiczych, dokonał tego kilka lat przed zastosowaniem wahadła do regulacji pracy zegarów. Z kolei w opracowaniu „Selenographia” opisał i wyjaśnił zasadę działania peryskopu, trafnie też przewidział zastosowanie tego bardzo ważnego instrumentu.

Heweliusz zmarł w 1687 roku (w dniu swoich urodzin) i został pochowany w kościele św. Katarzyny. Miejsce pochówku potwierdzono stosunkowo niedawno, bo pod koniec lat 80-tych ubiegłego stulecia.

Gdańskie upamiętnienia Jana Heweliusza

Postać Jana Heweliusza doczekała się w Gdańsku (i nie tylko) wielu upamiętnień, sporo z nich znajdziemy w obrębie Starego Miasta, z tą dzielnicą Heweliusz był przez prawie całe życie związany.

Astronom jest patronem jednej z najważniejszych ulic Starego Miasta. Na malowniczym placu przed Ratuszem Staromiejskim zobaczyć można jego pomnik, odsłonięty w 2006 roku. Obok kamienica z efektownie wymalowanym nieboskłonem, to artystyczne nawiązanie do naukowego dorobku astronoma. W pobliskim kościele św. Katarzyny zachowane epitafium ufundowane przez Gottlieba Davissona (męża prawnuczki astronoma) oraz wielka płyta nagrobna, wskazująca na miejsce pochówku Heweliusza.

Na tym nie koniec, astronom był patronem działającego przez wiele lat gdańskiego browaru, a miłośnicy piwa ochoczo sączyli złocity trunek o nazwie „Hevelius”. Gdański browar od dawna nie funkcjonuje, ale nazewniczą lukę bardzo udanie uzupełniło piwo „Johannes”, warzone (według niektórych gdańskich urzędników „ważone”) w lokalnych zakładach „Amber”. W zbiorach Muzeum Gdańska zachował się dyplom potwierdzający członkostwo Heweliusza w elitarnym Royal Society. Od 1987 jako wyróżnienie lokalnych osiągnięć naukowych wręczana jest  Nagroda Naukowa Miasta Gdańska im. Jana Heweliusza. Ceremonia wręczenia odbywa się corocznie w dniu 28 stycznia, w rocznicę urodzin wybitnego astronoma.